موضوع: صلوة/تشهد /بررسی نصوص

اکنون ببینیم اینکه جُعَفی در «فاخر» قائل است که در تشهد اوّل «رکعت دوم» اکتفاء به شهادت اولی (توحید) صحیح است هرچند در تشهد ثانی «رکعت آخر» هردو شهادت (توحید و رسالت) را لازم می داند مستندش چیست؟

پاسخ آن است که امکان دارد به صحیحه زراره استدلال گردد و محتمل است که جعفی هم به استناد آن فتوی داده باشد..

صحیحه زراره:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِاللَّهِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَي عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِاللَّهِ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ(ع) مَا يُجْزِي مِنَ الْقَوْلِ فِي التَّشَهُّدِ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الْأَوَّلَتَيْنِ؟ قَالَ أَنْ تَقُولَ أَشْهَدُ أَنْ لَاإِلَهَ إِلَّااللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، قُلْتُ فَمَا يُجْزِي مِنْ تَشَهُّدِ الرَّكْعَتَيْنِ الْأَخِيرَتَيْنِ فَقَالَ الشَّهَادَتَانِ[1] .

(زراره نقل کرده است که از امام باقر(ع) سؤال کردم چه قولی در تشهد اوّل مجزی است؟ در پاسخ فرمود: اینکه بگویی شهادت می دهم که نیست خدایی جز الله تنها است و شریکی برای او نمی باشدريا، گفتم پس چه چیزی در تشهد دو رکعت اخیر مجزی است؟ فرمود: شهادتان «شهادت بر توحید و رسالت»)

اینک با دقّت به نکات ذیل توجه نمایید:

1- صحیحه ناظر بر بیان عدم وجوب سایر اذکار و ادعیه مستحبّه وارد در تشهد است که در ضمن موثّقه ابی بصیر (وسائل الشیعه باب3 از ابواب التشهد حدیث2) بیان گردیده است، پس اینکه امام می فرماید اَن تقول اشهد ... اشاره به مجموع شهادتین معهودتین است و این اقتصار در قبال سایر اذکار است نه اینکه منظور اختصاص و اکتفاء به شهادت اولی باشد.

2- این نوع اطلاق در استعمالات رایج است که آغاز کلام گفته شود در حالی که اشاره به تمام الکلام باشد به لحاظ اینکه ادامه آن در ذهن مخاطب معهود است و متکلم بی نیاز خواهد بود از اینکه تفصیلاً بیان نماید.

3- مراد امام در پاسخ سؤال دوم که فرمود شهادتان این نیست که در مقام بیان فرق بین رکعتین اوّلتین و اخیرتین باشد بلکه مراد بیان اتحاد در کیفیت شهادت است و اینکه در هر دو (رکعت دوم و آخر) یکسان است و ردّ توهم از سائل نسبت به فرق بین آنها باشد.

شاهد این مطلب وقوع سؤال از اتحاد در صحیحه بزنطی است:

صحیحه بزنطی:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ(ع) جُعِلْتُ فِدَاكَ التَّشَهُّدُ الَّذِي فِي الثَّانِيَةِ يُجْزِي أَنْ أَقُولَ فِي الرَّابِعَةِ؟ قَالَ نَعَمْ[2] .

(احمد بن محمد بن ابی نصر «معروف به بزنطی» گوید عرض کردم به امام ابوالحسن(ع) فدای تو گردم، آیا تشهدی را که در رکعت دوم است مجزی است که بگویم در رکعت چهارم؟ فرمود: آری.)

حاصل آنکه صحیحه زراره ظهوری در مدّعای جعفی ندارد مضافاً بر اینکه در قبال اجماع و نصوص مجالی بر اعتماد نسبت به قول وی نمی باشد.

قول خلاف دیگر از مرحوم صدوق در (المقنع) است که گوید:

اَدْنی مایجزی فی التّشهد اَن تقولَ الشهادتین اَوْ تقولُ بسم الله و بالله ثمّ تُسَلِّم.

(کمترین مقدار که در تشهد مجزی است اینکه شهادتین بگویی یا بگویی بسم الله و بالله و سپس تسلیم را ذکر نمایی.)

برای این قول هم مستندی شناخته نشده است.

با عین حال لازم است دو روایت را ملاحظه کنیم و ببینیم آیا می تواند مستند این قول باشد یا نه؟

موثقه عمّار:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقٍ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ إِنْ نَسِيَ الرَّجُلُ التَّشَهُّدَ فِي الصَّلَاةِ فَذَكَرَ أَنَّهُ قَالَ بِسْمِ اللَّهِ فَقَطْ فَقَدْ جَازَتْ صَلَاتُهُ وَ إِنْ لَمْ يَذْكُرْ شَيْئاً مِنَ التَّشَهُّدِ أَعَادَ الصَّلَاةَ[3] .

(عمّار نقل کرده است از امام صادق(ع) که فرمود: اگر مردی تشهد در نماز را فراموش پس متذکر شد که فقط بسم الله گفته است پس نمازش صحیح است و اگر به یاد نیاورد چیزی از تشهد را نماز را اعاده نماید.)

روایت علی بن جعفر:

عَبْدُاللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَي بْنِ جَعْفَرٍ(ع) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَرَكَ التَّشَهُّدَ حَتَّي سَلَّمَ كَيْفَ يَصْنَعُ قَالَ إِنْ ذَكَرَ قَبْلَ أَنْ يُسَلِّمَ فَلْيَتَشَهَّدْ وَ عَلَيْهِ سَجْدَتَا السَّهْوِ وَ إِنْ ذَكَرَ أَنَّهُ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَاإِلَهَ إِلَّااللَّهُ أَوْ بِسْمِ اللَّهِ أَجْزَأَهُ فِي صَلَاتِهِ وَ إِنْ لَمْ يَتَكَلَّمْ بِقَلِيلٍ وَ لَاكَثِيرٍ حَتَّي يُسَلِّمَ أَعَادَ الصَّلَاةَ[4] .

(علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر(ع) نقل کرده است که سؤال کردم از آن حضرت راجع به مردی که تشهد را ترک نموده تا سلام داده است چگونه عمل کند؟ فرمود: اگز قبل از سلام متذکر شد پس تشهد را بخواند و بر اوست دو سجده سهو و اگر به یاد آورد و شهادت به وحدانیت یا بسم الله را گفته است نمازش مجزی است و چنانچه چیزی نگفته است از کم یا زیاد تا سلام داده است نماز را اعاده نماید.)

حال در رابطه به این دو روایت نکاتی را یادآور می شویم:

1- مورد هر دو روایت حالت نسیان تشهد است و شامل صورت عمد نمی شود و معلوم است که قول صدوق در مورد عمد می باشد.

2- حکم به اعاده در ذیل هر دو روایت حمل بر استحباب می شود به دلیل لاتُعاد که اقتضاء دارد عدم اعاده را در فرض نسیان تشهد.

3- روایت علی بن جعفر از لحاظ سند ضعیف است به جهت عبدالله بن حسن.

4- حکم به سجده سهو در روایت دوم ابهام دارد از آن جهت که متذکر شدن در محل است یعنی قبل از تسلیم و در همان حال تشهد را آورده است بنابراین موجبی برای سجده سهو نخواهد بود.