موضوع: صلوة/تسلیم /بررسی نصوص

در پاسخ استناد قائلین به استحباب به این صحیحه مرحوم محقق همدانی چنین بیان داشته است:

صحیحه علی بن جعفر هرچند در جایی از کتاب تهذیب «مرحوم شیخ» به همین ترتیب که ذکر شد یعنی بدون امر به تسلیم آمده است[1] .

امّا در جای دیگر از کتاب تهذیب اینگونه درج شده است: یَتَشَهَّدُ وَ یُسَلِّمُ و یَنْصَرِف (تشهد می خواند و سلام می دهد و منصرف می شود.)[2]

و با همین عبارت در کتاب من لایحضرُالفقیه[3] آمده است.

و بدین ترتیب صحیحه مزبور از جمله ادله قائلین به وجوب خواهد بود برعکس آنچه قائلین به استحباب استناد جسته اند.

امّا بر فرض که همان نوع اوّل (طبق نقل وسائل الشیعه از تهذیب) صحیح باشد در نهایت همان پاسخی که در مورد صحیحه محمد بن مسلم داده شد در اینجا هم گفته می شود.

صحیحه حسن بن جَهْم (ابن بکیر الزراوی):

وَ عَنْهُ عَنْ عَبَّادِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ سَأَلْتُهُ يَعْنِي أَبَاالْحَسَنِ(ع) عَنْ رَجُلٍ صَلَّي الظُّهْرَ أَوِ الْعَصْرَ فَأَحْدَثَ حِينَ جَلَسَ فِي الرَّابِعَةِ قَالَ إِنْ كَانَ قَالَ أَشْهَدُ أَنْ لَاإِلَهَ إِلَّااللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ(ص) فَلَايُعِدْ وَ إِنْ كَانَ لَمْ يَتَشَهَّدْ قَبْلَ أَنْ يُحْدِثَ فَلْيُعِدْ[4] .

(حسن بن الْجَهم گوید سؤال کردم از حضرت ابی الحسن(ع) راجع به مردی که نماز ظهر یا عصر را خوانده و در رکعت چهارم در حالی که نشسته حدثی از او واقع شده است؟ آن حضرت فرمود: اگر شهادتین را گفته است پس نمازش اعاده نمی خواهد و اگر تشهد را نگفته قبل از اینکه حدث واقع شود پس اعاده نماید.)

صحیحه حلبی:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ إِذَا الْتَفَتَّ فِي صَلَاةٍ مَكْتُوبَةٍ مِنْ غَيْرِ فَرَاغٍ فَأَعِدِ الصَّلَوةَ إِذَا كَانَ الِالْتِفَاتُ فَاحِشاً وَ إِنْ كُنْتَ قَدْ تَشَهَّدْتَ فَلَا تُعِدْ[5] .

(حلبی از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود هرگاه در نماز واجب قبل از فراغ ، التفات فاحش «رویگردانی از قبله» پیدا کردی در حالی که قبل از آن تشهد را خوانده ای اعاده نماز لازم نیست.)

پاسخ به این دو روایت هم چنین است:

اولاً همانگونه که این روایات بر عدم بطلان صلوة با وقوع حدث قبل التسلیم دلالت دارد که نتیجه کاشف از عدم جزئیت تسلیم است همین طور بر عدم بطلان صلوة زمانی که وقوع حدث قبل از صلوات بر پیامبر باشد که طبعاً مستلزم عدم جزئیت صلوات هم خواهد بود با این تفصیل که اگر حدث قبل از تشهد واقع شود اعاده می خواهد و اگر بعد از تشهد باشد اعاده نمی خواهد هرچند بدون ذکر صلوات که حاصل آن می شود عدم اعاده نماز حتی در جایی که حدث قبل از صلوات هم باشد در حالی که قائلین به عدم جزئیت وجوبی تسلیم هم چنین چیزی قائل نیستند و طبعاً این روایات طرح می شود.

ثانیاً این روایات که دلالت بر عدم قدح حدث بعد از تشهد و قبل از تسلیم دارد معارض است با روایاتی که قبلاً بیان شد و دلالت بر جزئیت و وجوب تسلیم در نماز داشت و در نتیجه رجحان با روایات سابقه است که دال بر جزئیت بود از آن جهت که آنها مخالف عامّه می باشد در حالی که این دو روایت موافق عامّه است.

از جمله ابوحنیفه که قائل است به جواز خروج از نماز با وقوع حدث قبل التسلیم بنابراین روایات موافق عامّه حمل بر تقیّه و طرح می شود.

اکنون به چند روایت دیگر هم توجه می کنیم که ممکن است به عنوان مستند قائلین به استحباب به اذهان خطور نماید:

موثقه زراره:

وَ عَنْهُ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي ثُمَّ يَجْلِسُ فَيُحْدِثُ قَبْلَ أَنْ يُسَلِّمَ قَالَ تَمَّتْ صَلَاتُهُ[6] .

(زراره از امام باقر(ع) نقل کرده است که سؤال کردم از آن حضرت راجع به مردی که نماز می خواند سپس می نشیند و حدثی از او واقع می شود قبل از آنکه سلام را بگوید؟ در پاسخ فرمود نمازش تمام است.)

موثقه غالب بن عثمان:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوب عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ غَالِبِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي الْمَكْتُوبَةَ فَيَقْضِي صَلَاتَهُ وَ يَتَشَهَّدُ ثُمَّ يَنَامُ قَبْلَ أَنْ يُسَلِّمَ قَالَ تَمَّتْ صَلَاتُهُ[7] .

(غالب بن عثمان از امام صادق(ع) نقل کرده است که سؤال کردم از آن حضرت راجع به مردی که نماز واجب می خواند پس نمازش را گذرانده و تشهد را خوانده سپس خوابش برده قبل از آنکه سلام بدهد. در پاسخ فرمود نمازش تمام است.)

در پاسخ می گوییم این دو روایت هم معارض است با روایاتی که تسلیم را واجب و جزء نماز می دانست لذا حمل بر تقیّه شده و طرح می گردد از این جهت که دو روایت مورد بحث موافق عامّه می باشد.

صحیحه زراره:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَي عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا(ع) فِي حَدِيثٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ مَنْ لَمْ يَدْرِ فِي أَرْبَعٍ هُوَ أَمْ فِي ثِنْتَيْنِ وَ قَدْ أَحْرَزَ الثِّنْتَيْنِ، قَالَ يَرْكَعُ رَكْعَتَيْنِ وَ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ وَ هُوَ قَائِمٌ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ يَتَشَهَّدُ وَ لَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ[8] .

(زراره از یکی از دو امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) نقل کرده است در حدیثی که به آن حضرت گفتم اگر کسی نمی داند در رکعت چهارم است یا دوم در حالی که دو رکعت آن محرز می باشد؟ در پاسخ فرمود دو رکعت ایستاده بجا آورد با چهار سجده و فاتحة الکتاب بخواند و تشهد را انجام دهد و چیزی بر او نیست.)

در پاسخ گوییم این صحیحه مقیّد می شود به وسیله روایتی که با عین همین سند از مرحوم کلینی نقل شده است:

قُلْتُ لَهُ مَنْ لَمْ يَدْرِ فِي اثِنْتَيْنِ، هو أم فِي أَرْبَعٍ قَالَ یسلّم و یقوم فیصلّی رکعتین ثمّ یسلّم وَ لَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ[9] .

(گفتم به آن حضرت کسی که نمی داند دو رکعت خوانده یا چهار رکعت؟ فرمود سلام بگوید و بایستد و دو رکعت بجا آورد و چیزی بر او نیست.)

صححیه معاویة بن عمّار:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي وَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ(ع) إِذَا فَرَغْتَ مِنْ طَوَافِكَ فَائْتِ مَقَامَ إِبْرَاهِيمَ(ع) فَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ وَ اجْعَلْهُ إِمَاماً وَ اقْرَأْ فِي الْأُولَي مِنْهُمَا سُورَةَ التَّوْحِيدِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ فِي الثَّانِيَةِ قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ ثُمَّ تَشَهَّدْ وَ احْمَدِ اللَّهَ وَ أَثْنِ عَلَيْهِ وَ صَلِّ عَلَي النَّبِيِّ(ص) وَ اسْأَلْهُ أَنْ يَتَقَبَّلَ مِنْكَ[10] .

(معاویة بن عمّار گوید: امام صادق(ع) فرمود هرگاه فارغ شدی از طواف پس بیا نزد مقام ابراهیم پس دو رکعت نماز بخوان و مقام ابراهیم را پیش روی خود قرار بده و در رکعت اولی از سوره توحید و در رکعت ثانیه قل یا ایهاالکافرون بخوان سپس تشهد و حمد و ثنای الهی را بجا آور و صلوات بر پیامبر بفرست و از خداوند مسئلت کن اینکه از تو قبول فرماید.)

این روایت هم در مقام بیان کیفیت و اجزاء صلوة نیست فلذا رکوع و سجود را هم ذکر نکرده است بلکه نظر امام(ع) معطوف بر بیان خصوصیت این نماز است و آن واقع شدن در مقام ابراهیم و اشتمال بر سوره توحید و قل یا ایهاالکافرون است بنابراین اگر متعرض تسلیم نشده است دالّ بر عدم وجوب آن نمی باشد.

حاصل آنکه استناد به نصوص یاد شده جهت اثبات استحباب تسلیم و عدم جزئیت آن مردود می باشد.