موضوع: صلوة/مبطلات نماز /بررسی نصوص

نصوص دالّ بر بطلان نماز به وقوع حدث در اثناء صلاة:

روایت علی بن جعفر:

عَبْدُاللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِاللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَي بْنِ جَعْفَرٍ(ع) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ فِي الصَّلَاةِ فَيَعْلَمُ أَنَّ رِيحاً قَدْ خَرَجَتْ فَلَايَجِدُ رِيحَهَا وَ لَايَسْمَعُ صَوْتَهَا قَالَ يُعِيدُ الْوُضُوءَ وَ الصَّلَاةَ وَ لَايَعْتَدُّ بِشَيْ‌ءٍ مِمَّا صَلَّي إِذَا عَلِمَ ذَلِكَ يَقِيناً[1] .

(علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر(ع) نقل کرده که سؤال کردم از آن حضرت راجع به کسی که در حال نماز باشد پس می داند که بادی از او خارج شده است پس نه بویی از آن استشمام کرده و نه صوتی از آن شنیده است؟ در پاسخ فرمود: اعاده کند وضوء و نماز را و به آنچه از نماز بجا آورده است اعتناء نکند وقتی که بداند یقیناً «یعنی خروج ریح را».)

صحیحه علی بن جعفر:

وَ عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ وَجَدَ رِيحاً فِي بَطْنِهِ فَوَضَعَ يَدَهُ عَلَي أَنْفِهِ وَ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ حَتَّي أَخْرَجَ الرِّيحَ مِنْ بَطْنِهِ ثُمَّ عَادَ إِلَي الْمَسْجِدِ فَصَلَّي فَلَمْ يَتَوَضَّأْ هَلْ يُجْزِيهِ ذَلِكَ قَالَ لَايُجْزِيهِ حَتَّي يَتَوَضَّأَ وَ لَايَعْتَدُّ بِشَيْ‌ءٍ مِمَّا صَلَّي[2] .

(علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر(ع) نقل کرده که سؤال کردم از ایشان راجع به کسی که در شکم خود ریح یافته پس دست خودش را بر بینی نهاده و از مسجد خارج شده تا بالاخره که ریح از شکم او خارج شده است سپس به مسجد بازگشته پس نماز گذارده بدون اینکه وضوء بگیرد آیا این عمل وی مجزی است در پاسخ فرمود: مجزی نیست تا زمانی که وضوء بگیرد چیزی از نماز را خوانده اعتناء نکند.)

روایت حسین بن حمّاد:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ عَبْدِالْكَرِيمِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ: إِذَا أَحَسَّ الرَّجُلُ أَنَّ بِثَوْبِهِ بَلَلًا وَ هُوَ يُصَلِّي فَلْيَأْخُذْ ذَكَرَهُ بِطَرَفِ ثَوْبِهِ فَلْيَمْسَحْهُ بِفَخِذِهِ وَ إِنْ كَانَ بَلَلًا يَعْرِفُ فَلْيَتَوَضَّأْ وَ لْيُعِدِ الصَّلَاةَ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ بَلَلًا فَذَلِكَ مِنَ الشَّيْطَانِ[3] .

(حسین بن حمّاد از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود زمانی که احساس کرد کسی که رطوبتی به لباسش است در حالی که نماز می خواند پس ذَکَر خود را بگیرد به طرف لباسش پس مسح کند آن را به ران خودش و اگر دانست رطوبتی هست پس وضوء بگیرد و نماز را اعاده نماید اگر رطوبتی نبود پس آن از شیطان بوده است «منظور احساس رطوبت اولیّه می باشد».)

در مقابل نصوصی که ذکر شد دو روایت است که دلالت بر عدم بطلان صلاة در صورت وقوع حدیث در اثناء نماز دارند:

صحیحه فضیل بن یسار:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ(ع) أَكُونُ فِي الصَّلَاةِ فَأَجِدُ غَمْزاً فِي بَطْنِي أَوْ أَذًي أَوْ ضَرَبَاناً فَقَالَ انْصَرِفْ ثُمَّ تَوَضَّأْ وَ ابْنِ عَلَي مَا مَضَي مِنْ صَلَاتِكَ مَا لَمْ تَنْقُضِ الصَّلَاةَ بِالْكَلَامِ مُتَعَمِّداً وَ إِنْ تَكَلَّمْتَ نَاسِياً فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْكَ فَإِنَّمَا هُوَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ تَكَلَّمَ فِي الصَّلَاةِ نَاسِياً قُلْتُ وَ إِنْ قَلَبَ وَجْهَهُ عَنِ الْقِبْلَةِ؟ قَالَ نَعَمْ وَ إِنْ قَلَبَ وَجْهَهُ عَنِ الْقِبْلَةِ[4] .

(فضیل بن یسار گوید به امام باقر(ع) گفتم در حال نماز هستم پس فشار یا اذیت یا طپش در شکم خود احساس می کنم پس فرمود نماز را رها کن سپس وضوء بگیر و بنا بگذار بر ادامه نمازت تا زمانی که با کلام عمدی نماز نقض نشده باشد و اگر از روی فراموشی تکلّم کردی چیزی بر تو نیست پس آن به منزله کسی است که نسیاناً در نماز تکلّم کرده است، گفتم و اگر چهره اش را از قبله برگرداند؟ فرمود بلی و هرچند چهره اش را از قبله برگرداند.)

روایت ابی سعید القَمّاط:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَي عَنْ مُوسَي بْنِ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْقَمَّاطِ قَالَ سَمِعْتُ رَجُلًا يَسْأَلُ أَبَاعَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنْ رَجُلٍ وَجَدَ غَمْزاً فِي بَطْنِهِ أَوْ أَذًي أَوْ عَصْراً مِنَ الْبَوْلِ وَ هُوَ فِي صَلَاةِ الْمَكْتُوبَةِ فِي الرَّكْعَةِ الْأُولَي أَوِ الثَّانِيَةِ أَوِ الثَّالِثَةِ أَوِ الرَّابِعَةِ فَقَالَ إِذَا أَصَابَ شَيْئاً مِنْ ذَلِكَ فَلَا بَأْسَ بِأَنْ يَخْرُجَ لِحَاجَتِهِ تِلْكَ فَيَتَوَضَّأَ ثُمَّ يَنْصَرِفَ إِلَي مُصَلَّاهُ الَّذِي كَانَ يُصَلِّي فِيهِ فَيَبْنِيَ عَلَي صَلَاتِهِ مِنَ الْمَوْضِعِ الَّذِي خَرَجَ مِنْهُ لِحَاجَتِهِ مَا لَمْ يَنْقُضِ الصَّلَاةَ بِالْكَلَامِ قَالَ قُلْتُ وَ إِنِ الْتَفَتَ يَمِيناً أَوْ شِمَالًا أَوْ وَلَّي عَنِ الْقِبْلَةِ قَالَ نَعَمْ كُلُّ ذَلِكَ وَاسِعٌ إِنَّمَا هُوَ بِمَنْزِلَةِ رَجُلٍ سَهَا فَانْصَرَفَ فِي رَكْعَةٍ أَوْ رَكْعَتَيْنِ أَوْ ثَلَاثَةٍ مِنَ الْمَكْتُوبَةِ فَإِنَّمَا عَلَيْهِ أَنْ يَبْنِيَ عَلَي صَلَاتِهِ ثُمَّ ذَكَرَ سَهْوَ النَّبِيِّ(ص)[5] .

(ابوسعید قمّاط گوید شنیدم کسی را که از امام صادق(ع) سؤال می کرد راجع به شخصی که فشار یا اذیتی در شکم خودش احساس کرده یا چکیده ای از بول و او در نماز واجب است در رکعت اوّل یا دوم یا سوم یا چهارم پس فرمود وقتی اصابه کرد چیزی از آن پس اشکال ندارد اینکه خارج شود برای حاجتش پس وضوء بگیرد و بازگردد به محل نمازش که در آنجا نماز می خواند و بنا بگذارد بر نمازش از همانجا که خارج شده است برای حاجتش تا زمانی که با کلام نماز را نقض نکرده باشد، می گوید گفتم اگر به سمت راست یا چپ توجه کند یا پشت به قبله شود فرمود بلی نسبت به همه این موارد در سعه هست او به منزله مردی است که سهوی برایش واقع شده در رکعت اول یا دوم یا سوم از نماز واجب، پس بر اوست که بنا بگذارد بر نمازش سپس ذکری از سهوالنّبی نمود.)

روایت اوّل هرچند از حیث سند صحیحه است امّا بی تردید حمل بر تقیّه می شود از آن جهت که مخالف اجماع امامیه است بلکه برخلاف ضرورت و معارض با صحیحه علی بن جعفر می باشد.

صاحب وسائل الشیعه هم ذیل این روایت چنین گوید:

وَ يَرُدُّهُ أَنَّهُ يُوَافِقُ أَشْهَرَ مَذَاهِبِ الْعَامَّةِ وَ يُعَارِضُ الْأَحَادِيثَ الْكَثِيرَةَ الْمُتَوَاتِرَةَ الَّتِي عَمِلَ بِهَا عُلَمَاءُ الْإِمَامِيَّةِ وَ يُخَالِفُ الِاحْتِيَاطَ فَتَعَيَّنَ حَمْلُهُ عَلَي التَّقِيَّةِ.

(و مردود می سازد آن را اینکه موافق مشهورترین فِرَق عامّه است و معارض با احادیث بسیاری که متواتر بوده و علمای امامیّه به آنها عمل نموده اند و مخالف احتیاط است پس متعیّن است حمل آن بر تقیّه.)

امّا روایت دوم ضعیفة السند می باشد، زیرا موسی بن عُمَر بن یزید توثیق نشده است علاوه بر آن مراد به ابن سنان هم محمد بن سنان است که درباره وی اختلاف می باشد مرحوم مفید وی را ثقه می داند امّا بعضی از جمله نجاشی و شیخ وی را تضعیف نموده اند لذا مرحوم آیة الله خوئی در رجال خود گفته اند (تضعیف هؤلاءِ الاعلام یَسُدُّنا عن الاعتماد علیه)[6] .

بدین ترتیب روایت دوم غیر قابل اعتناء است.

علاوه بر آن ذیل روایت دوم دلالت بر جواز سهوالنبی(ص) می کند که آن هم در جای خودش محل اشکال می باشد.

مضافاً بر اینکه هردو روایت متضمّن عدم بطلان الصلوة حتی در فرض استدبار قبله هستند که قائلی بر آن نیست بلکه خلاف ضرورت فقه خوانده شده است.

اقول:

بدین ترتیب تردیدی بر بطلان نماز در فرض وقوع حدث عمدی بین نماز نمی باشد.