موضوع: صلوة/مبطلات نماز /فوریت جواب سلام

متن:

یَجبُ جواب السّلام فوراً، فَلَوْ أخَّرَ عصیاناً أو نسیاناً بحیثُ ‌خرج عن صِدْقِ الجوابِ لم یَجِبْ، وَ إنْ کانَ فی الصَّلاةِ لَمْ یَجُزْ وَ إنْ شَکَّ فِی‌ ‌الْخُرُوجِ عن الصِّدْقِ وَجَبَ‌ ‌وَ إنْ کانَ فی الصَّلاة لکِنَّ الأحْوَطَ حینَئِذٍ قصدُ‌ ‌القُرآنِ أوِ الدُّعاءِ.‌

‌(جواب سلام واجب فوری است پس اگر آن را تأخیر انداخت از باب عصیان عمدی یا به جهت نسیان و فراموشی به گونه ای که خارج شود از زمان صدق جواب، در آن حالت ردّ سلام واجب نخواهد بود و چنانچه در حال نماز چنین وضعی پیش آید ردّ سلام جایز نمی باشد.

حال در صورتی که شک کند در خروج از زمان صدق جواب ردّ سلام واجب است هرچند در حال نماز هم باشد لکن احوط آن است که در اینجا هنگام ردّ سلام قصد قرآن یا دعا نماید.)

صاحب حدائق:

المشهور بین الاصحاب اَنَّ وجوبَ الرَّدِّ فوریٌّ قالوا لِاَنّه المتبادَرُ مِنَ الرَّدِّ و الْفاءِ الدّالَّةِ عَلَی التَّعقیب بلا مهلةٍ فی الآیة و ربّما یمنع ذلک فی الفاءِ الجزائیّة و المسئلة محلُّ توقُّفِ لعدمِ الدلیلِ النّاصِّ فیما ذکروه وَ ان کان هو الاحوط[1] .

(مشهور بین اصحاب این است که جواب سلام واجب فوری می باشد، آنها گویند این فوریّت از لفظ ردّ متبادر می شود و از فاء «بنابر اینکه عاطفه فرض شود» که دلالت دارد بر تعقیب بدون مهلت در آیه شریفه « إِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا » البته چه بسا در فاء جزائیه چنین معنایی منع داشته باشد و مسئله محل توقف گردد بخاطر اینکه نصّی از شارع نسبت به آنچه آنها ذکر کرده اند وجود ندارد هرچند احتیاط همین است.)

شرح:

همانطور که از کلام مرحوم صاحب حدائق(ره) دانستیم در مورد وجوب رّد فوری نصّی از شارع نرسیده است. امّا اقتضای معنای عرفی ردّ پیوستگی بین تحیّت و جواب تحیّت می باشد همانگونه که در مورد ایجاب و قبول چنین پیوستگی وجود دارد یعنی چنانچه بین آن دو فاصله زمانی ایجاد شود دیگر قبول نسبت به ایجاب صدق نمی کند عرفاً و همینطور در مورد سلام و ردّ سلام اگر فصل مخلّ عرفاً واقع شود دیگر ردّ سلام صدق نمی کند.

مصنّف گویند بر فرض که عصیاناً یا نسیاناً جواب سلام را نداد تا جایی که اگر از صدق جواب خارج شد دیگر واجب نیست جواب دهد و اگر در نماز است جایز نمی باشد به دلیل اینکه دیگر از مصادیق ردّ سلام جایز در نماز نخواهد بود.

بایستی توجه داشت که ردّ سلام از واجباتی نیست که بر ذمّه مکلّف بماند بعد از تقصیر نسبت به اداء آن در زمان خودش یعنی فوریت عرفی.

و امّا در صورت شک نسبت به خروج از صدق جواب، مصنّف حکم به وجوب ردّ سلام نموده هرچند در نماز باشد و معلوم است که دلیل ایشان استصحاب بقاء الوقت و عدم خروج از صدق الرّد و در نتیجه وجوب ردّ سلام است. البته به این استصحاب اشکال وارد شده است از آن جهت که مصداق اصل مثبت مردود می باشد زیرا عدم الخروج عن صدق الرّد که موضوع حکم وجوب ردّ است از لوازم عقلی مستصحب یعنی بقاء الوقت می باشد.

متن:

وَ لَوْ عَصی وَ لَمْ یَرُدِّ الجَوابَ وَاشْتَغَلَ بِالصَّلاةِ‌ ‌قَبْلَ فَواتِ وَقْتِ الرَّدِّ لَمْ تَبْطُلْ علی الأقْوی.

(و اگر عصیان کرد و جواب سلام نداد و مشغول نماز شد قبل از آنکه وقت ردّ سلام فوت شود نماز باطل نمی شود بنابر اقوی.)

شرح:

ظاهر ادلّه و فتاوی آن است که ردّ سلام واجب فوری است بر وجه متعارف و فرقی بین نماز و غیر آن نیست و در حالی که وقت ردّ سلام فوت نشده چنانچه که به قرائت یا سایر اذکار نماز بپردازد از نظر مصنّف موجب بطلان نماز نخواهد بود.

امّا بعضی گفته اند اگر جواب سلام را قبل از فوات وقت الرّد ترک کند و به قرائت یا سایر اذکار اعم از واجب یا مستحب بپردازد حکم به بطلان نماز می شود از آن جهت که امر به شیء مقتضی نهی از ضد است و طبعاً جزئی از نماز را که آورده نهی دانسته و فاسد می باشد از طرفی افساد عمدی جزء در نماز مستلزم فساد و بطلان کل خواهد بود حتّی در فرضی که آن جزء را به وجه صحیح اعاده نماید.

البته در صورتی که ترک کند ردّ سلام را و اشتغال به چیزی که از اضداد آن است پیدا نکند تا وقتی که زمان ردّ سلام بگذرد نماز باطل نخواهد بود زیرا که ردّ سلام از واجباتی نیست که بر ذمّه مکلّف بماند بعد از تقصیر نسبت به اداء آن در زمان خودش یعنی فوریت عرفی.

أقول:

هرچند ترک ردّ سلام جایز نیست و عصیان است امّا منجر به بطلان نمی شود به لحاظ اینکه امر به شیء مقتضی نهی از ضد بودن ثابت نیست و طبعاً افساد عمدی جزء صدق نمی کند که در نتیجه گفته شود افساد عمدی جزء مستلزم بطلان کلّ خواهد بود.