موضوع: صلوة/نماز آیات /بررسی نصوص

خبر علی بن عبدالله:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِاللَّهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاالْحَسَنِ مُوسَي(ع) يَقُولُ إِنَّهُ لَمَّا قُبِضَ إِبْرَاهِيمُ بْنُ رَسُولِ اللَّهِ(ص) جَرَتْ فِيهِ ثَلَاثُ سُنَنٍ أَمَّا وَاحِدَةٌ فَإِنَّهُ لَمَّا مَاتَ انْكَسَفَتِ الشَّمْسُ فَقَالَ النَّاسُ انْكَسَفَتِ الشَّمْسُ لِفَقْدِ ابْنِ رَسُولِ اللَّهِ(ص) فَصَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) الْمِنْبَرَ فَحَمِدَاللَّهَ وَ أَثْنَي عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ آيَتَانِ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ يَجْرِيَانِ بِأَمْرِهِ مُطِيعَانِ لَهُ لَايَنْكَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَ لَالِحَيَاتِهِ فَإِذَا انْكَسَفَتَا أَوْ وَاحِدَةٌ مِنْهُمَا فَصَلُّوا ثُمَّ نَزَلَ فَصَلَّي بِالنَّاسِ صَلَاةَ الْكُسُوفِ[1] .

(علی بن عبدالله گوید از ابوالحسن موسی(ع) شنیدم که می فرمود زمانی که ابراهیم فرزند رسول الله(ص) وفات یافت سه جریان به وقوع پیوست یکی آنکه پس از فوت وی خورشید گرفت پس مردم گفتند خورشید گرفتگی به جهت فقدان فرزند رسول الله(ص) است پس پیامبر(ص) به منبر رفته و حمد و ثنای الهی نموده و فرمود ای مردم خورشید و ماه دو نشانه از نشانه های الهی هستند، حرکت می کنند به امر او، مطیع او هستند گرفتگی پیدا نمی کنند به جهت موت کسی و نه به جهت حیاة کسی پس زمانی که خورشید و ماه گرفتگی واقع شد یا یکی از آن دو پس نماز بگذارید سپس از منبر فرود آمد و با مردم نماز کسوف را اقامه نمود.

روایاتی که ذکر شد دلالت دارند بر اینکه کسوف و خسوف از اسباب وجوب نماز آیات می باشند.

اکنون ببینیم در صورتی که بعض شمس یا قمر گرفته شود تکلیف چیست؟

مرحوم مصنّف با عبارت «و لو بَعْضُهُما» حکم به وجوب نماز آیات نموده است هرچند بعض از خورشید و ماه گرفته باشد نسبت به وجوب نماز آیات در این فرض هم اختلافی نیست به دلیل اطلاق نصوص مضافاً بر مستفاد از بعض روایات:

صحیحه فضیل بن یسار و محمد بن مسلم:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ أَنَّهُمَا قَالَا قُلْنَا لِأَبِي جَعْفَرٍ(ع) أَ تُقْضَي صَلَاةُ الْكُسُوفِ وَ مَنْ إِذَا أَصْبَحَ فَعَلِمَ وَ إِذَا أَمْسَي فَعَلِمَ قَالَ(ع) إِنْ كَانَ الْقُرْصَانِ احْتَرَقَا كِلَاهُمَا قَضَيْتَ وَ إِنْ كَانَ إِنَّمَا احْتَرَقَ بَعْضُهُمَا فَلَيْسَ عَلَيْكَ قَضَاؤُهُ[2] .

(فضیل بن یسار و محمد بن مسلم گفته اند که به امام باقر(ع) گفتیم آیا نماز کسوف قضاء دارد و کسی که وقتی صبح می کند پس مطّلع می شود و وقتی شب می رسد اطلاع می یابد «که خسوف یا کسوف واقع شده است» حضرت فرمود: اگر قرص خورشید و ماه گرفته باشد قضاء می کنی و اگر بعض آنها گرفته باشد بر تو قضاء نیست.)

نفی قضاء در حالی که بعض از قرص گرفته است دلالت دارد بر اینکه اداء آن واجب است.

(در کتاب من لایحضره الفقیه: بخش اوّل روایت اینگونه است: اَیَقْضی صَلوةَ الْکُسُوفِ مَنْ اذا اصبح فَعَلِمَ وَ اِذا اَمْسی فعلم[3] .)

(آیا قضاء کند نماز کسوف را کسی که وقتی صبح کند پس مطلع می شود و وقتی شب می رسد اطلاع می یابد.)

صحیحه زراره و محمد بن مسلم:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ إِذَا انْكَسَفَتِ الشَّمْسُ كُلُّهَا وَ احْتَرَقَتْ وَ لَمْ تَعْلَمْ ثُمَّ عَلِمْتَ بَعْدَ ذَلِكَ فَعَلَيْكَ الْقَضَاءُ وَ إِنْ لَمْ تَحْتَرِقْ كُلُّهَا فَلَيْسَ عَلَيْكَ قَضَاءٌ[4] .

(زراره و محمد بن مسلم از امام صادق(ع) نقل کرده اند که فرمود زمانی که تمام خورشید گرفت و پوشیده شد و ندانستی بعد از آن دانستی پس قضا آن بر عهده تو می باشد و چنانچه تمامی آن پوشیده نشده است پس قضاء بر تو نیست.)

در ادامه هم مصنّف بیان داشته اند «وَ اِنْ لَمْ یَحْصُلْ مِنْهُما خَوْفٌ.»

بدین ترتیب هرچند از کسوف و خسوف خوف و ترسی هم واقع نشود نماز آیات واجب است. دلیل آن هم اطلاق نصوص و معقد اجماع می باشد.

و امّا روایاتی مانند روایت فضل بن شاذان ظهور دارد در اینکه حالت خوف از خدا و تضرع به سوی او حکمت تشریع نماز آیات است نه اینکه خوف و ترس حاصل از زلزله علّت و شرطیت برای حکم وجوب نماز آیات باشد.

متن:

الثالث: الزَّلْزَلَة و هی أیْضاً سَبَبٌ لها مطلقاً وَ إنْ لم یَحْصُلْ بِها خَوْفٌ عَلَی‌ ‌الْأقْوی.

(سوم: زلزله که آن هم سبب برای نماز آیات است مطلقاً هرچند خوف و ترس از آن حاصل نشود.)

نصوصی که دلالت دارد بر وجوب نماز آیات به سبب وقوع زلزله

روایت سلیمان دَیْلَمی:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سُلَيْمَانَ الدَّيْلَمِيِّ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَاعَبْدِاللَّهِ(ع) عَنِ الزَّلْزَلَةِ مَا هِيَ فَقَالَ آيَةٌ ثُمَّ ذَكَرَ سَبَبَهَا إِلَي أَنْ قَالَ قُلْتُ فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ فَمَا أَصْنَعُ قَالَ صَلِّ صَلَاةَ الْكُسُوفِ[5] .

(از سلیمان دیلمی نقل شده که سؤال کرد از امام صادق(ع) زلزله چیست؟ پس فرمود نشانه ای است سپس سبب آن را ذکر کرد تا اینکه گوید گفتم پس زمانی که چنین واقع شد چه کاری انجام دهم پس فرمود نماز کسوف بجا آور.)

نظیر همین روایت در عِلَل از محمد بن سلیمان دیلمی از امام صادق(ع) نقل شده است امّا هر دو روایت از لحاظ سند ضعیف هستند زیرا سلیمان و فرزندش محمد وثاقتشان ثابت نیست، هرچند بعضی عمل اصحاب را منجبر این ضعف دانسته اند.

صحیحه رهط:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ رَهْطٍ وَ هُمُ الْفُضَيْلُ وَ زُرَارَةُ وَ بُرَيْدٌ وَ مُحَمَّدُ بْنُ مُسْلِمٍ عَنْ كِلَيْهِمَا وَ مِنْهُمْ مَنْ رَوَاهُ عَنْ أَحَدِهِمَا أَنَّ صَلَاةَ كُسُوفِ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ الرَّجْفَةِ وَ الزَّلْزَلَةِ عَشْرُ رَكَعَاتٍ وَ أَرْبَعُ سَجَدَاتٍ صَلَّاهَا رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ النَّاسُ خَلْفَهُ فِي كُسُوفِ الشَّمْسِ فَفَرَغَ حِينَ فَرَغَ وَ قَدِ انْجَلَي كُسُوفُهَا[6] .

(هر چهار راوی «رهط» از هردو «امام باقر(ع) و امام صادق(ع)» و از بین آنها فردی از یکی از دو امام(ع) نقل کرده است که نماز کسوف شمس و قمر و لرزش سخت و زلزله ده رکعت است با چهار سجده، پیامبر اکرم(ص) آن نماز را اقامه کردند و مردم پشت سر آن حضرت بودند در زمان کسوف شمس پس از نماز فارغ شد وقتی کسوف پایان یافت و باز شد و آشکار گردید.)

این روایت هرچند صحیحه است امّا بعضی در دلالت آن تشکیک نموده اند و گفته اند دلالت بر وجوب نماز آیات ندارد بلکه درصدد بیان کیفیت آن است و اینکه هریک از نمازهای مزبور 10 رکعت می باشد.