درس خارج فقه استاد حمید درایتی

موضوع: کتاب الدين/خريد و فروش دين /امهال دين

        1. موسسه اعتباری سایر طلب‌های بدهکار خود را به تنزیل و کمتر از مبلغ اسمی آن بخرد و ثمن آن را طلب خود از بدهکار قرار دهد. بدیهی است که براساس این بیع دین، بدهکار برئ الذمه گردیده و موسسه اعتباری در ازاء مهلتی که داده است، منفعتی کسب خواهد کرد (مثلا بانک از شخصی که صد میلیون تومان به بانک بدهکار است و سررسید آن فرارسیده، طلب صد و ده میلیون تومان او از شخص ثالث را که مربوط به ماه آینده است، به همان صد میلیون تومان طلب خود بخرد) — این نوع از امهال با چنین صورت اجرایی یکی از مصادیق بیع دین به دین بوده و علی القاعده باطل است زیرا هردو طرف بیع، دین سابق بر عقد بوده و اطلاق نبوی مشهور شامل دین حالّ هم می‌شود پس حلول اجل در بدهی به بانک، سبب خروج این معامله از فساد و بطلان نخواهد بود.

به نظر می‌رسد اگر بانک مطالبات بدهکار خود از دیگران را با تنزیل اما به صورت نقد و با ثمن شخصی بخرد و پس از پرداخت ثمن، بدهکار بدهی خود به بانک را تأدیه نماید، هم بدهکار از بدهی خود رهایی جسته و هم در مقابل آن پس از مدتی، منفعتی عائد بانک گردیده است[1] . طبیعتا در چنین فرضی، اساسا یک طرف از معامله دین نیست تا با چالش بیع دین به دین مواجه باشد. همچنین براساس وثایق و تضمین‌هایی که بدهکار بابت بدهی خود نزد بانک دارد، بدهکار پس از دریافت ثمن فروش طلب‌های خود، حتی اگر اقدام به تأدیه دیون خود با بانک هم ننماید (شرط تأدیه دین از محل ثمن در ضمن خرید طلب توسط بانک، صرفا مستتبع حکم تکلیفی است و حکم وضعی عدم ملکیت ثمن برای بدهکار نخواهد داشت)، موسسه مالی متضرر نخواهد شد.

لازم به ذکر است که اگر بانک طلب بدهکار خود را تنزیلا به کلی فی الذمة خریداری نماید و در نتیجه همچنان که بدهکار مبلغی به بانک مدیون است، بانک نیز به همان مقدار به بدهکار مدیون خواهد بود، ممکن است براساس تهاتر (قهری یا اختیاری) همین نتیجه حاصل شود و در برابر خلاص شدن بدهکار از دین، منفعتی متوجه بانک گردد. در این صورت خرید دین سابق به دین حاصل از عقد (کلی فی الذمة) صورت می‌گیرد و بنابر استظهار از نبوی مشهور، ممنوعیت بیع دین به دین، شامل دیون حاصل از عقد نمی‌باشد. [2]

        2. موسسه اعتباری در ضمن عقد جدیدی، اقدام به اعطاء تسهیلات جدید با ارزش مالی و سررسید بیشتر به بدهکار خود نماید و طلب خود از بدهکار را با آن تسهیلات تسویه یا تهاتر کند (مثلا بانک به شخصی که صد میلیون تومان بدهکار است و سررسید آن فرارسیده است، وامی به ارزش صد و ده میلیون تومان یکماهه اعطاء کند، تا صد میلیون تومان طلب خود را از منبع آن استیفاء و ده میلیون ماه آینده، منفعت کسب نماید) — به نظر می‌رسد این شکل از امهال مطالبات از مصادیق بیع دین نباشد زیرا با تحقق تسهیلات دوم نیز بدهی جدیدی برای بدهکار به وجود می‌آید و برای بانک اساسا دینی وجود ندارد تا مبادله‌ای نسبت به دو دین صورت پذیرد.

ممکن است اعطاء تسهیلات مجدد به شکلی صورت گیرد که زیرمجموعه بیع دین واقع شود و آن عبارتند از اینکه موسسه اعتباری هنگام حلول اجل بدهی بدهکار، در ضمن عقد جدیدی، تسهیلات جدید با ارزش مالی بیشتر برای یکماه بعد اعطاء نماید (تحویل چک به مبلغ صد و ده میلیون تومان به تاریخ یکماه بعد به بدهکار)، و بدهکار بعد از دریافتش، آن را با تنزیل به خود موسسه اعتباری بفروشد و بین ثمن خرید دین و بدهی سابق بدهکار تهاتر صورت گیرد. براساس این صورت، بدهکار باید یک ماه آینده مبلغ تسهیلات جدید که مطابق با ارزش اصل بدهی سابق با مقداری منفعت است، را به موسسه اعتباری تادیه نماید که حقیقت آن همان امهال در ازاء دریافت منفعت می‌باشد.

به نظر می‌رسد این راه‌حلّ نیز با محذور بیع دین به دین مواجه خواهد بود و قدرمتیقن از ممنوع بودن خرید و فروش دین به دین، همین صورت است که هردو طرف، دین سابق بر عقد می‌باشد.

پنجم – گشایش اعتبار ال سی یا اعتبار اسنادی

ال سی (LC) که مخفف عبارت انگلیسی Letter of Credit است، در کشور ما به عنوان اعتبار اسنادی شناخته می‌شود. اعتبار اسنادی از جمله خدمات مهم بانکی است که ریسک معاملات بین‌المللی و داخلی را به طرز قابل ‌توجهی کاهش می‌دهد. ال سی درحقیقت همان اسنادی است که بانک‌ها و موسسات مالی برای افراد حقیقی یا حقوقی صادر می‌کنند تا به طرف مقابل آن‌ها در معامله تعهد بدهند که مبلغی که باهم توافق کردند در موعد مقرر به آن‌ها پرداخت می‌شود، و مهم‌ترین تفاوت اعتبار اسنادی با چک هم دقیقا همین تعهدی است که بانک به طرف دیگر معامله می‌دهد.

اهمیت این نوع از اسناد زمانی بیشتر به چشم می‌آید که خریدار قصد داشته باشد از کشور خودش با فروشنده‌ای که در کشور دیگری حضور دارد، معامله تجاری انجام دهد. اختلاف مسافت زیاد، فرهنگ و زبان متفاوت کمی ترس به جان فروشندگان می‌اندازد که طرف مقابل بدقولی کند و مبلغی موردنظر را به حساب‌شان نریزد. دقیقا در چنین مواقعی است که بانک به عنوان واسطی امن ظاهر می‌شود و در قالب اعتبار اسنادی به فروشنده تعهد می‌دهد که خریدار، مبلغ معین شده را در زمان مقرر پرداخت کند و اگر بنا به هر دلیلی توان پرداخت این مبلغ را به طور کامل نداشت، بانک موظف است خود کسری آن را پرداخت کند.

بانکی که قرار است در آن گشایش ال سی صورت بگیرد، برای اینکه به دردسر نیافتد قبل از اینکه هرگونه تعهدی بدهد، تحقیقات لازم را به عمل می‌آورد تا مطمئن شود درخواست‌کننده توان مالی لازم برای اجرای تعهداتش را داشته باشد. موجودی حساب، گردش مالی بالا، وثيقه کافی و سوابق اعتبار مالی بسیار درخشان می‌توانند این اطمینان خاطر را به بانک بدهند تا ريسک کرده و متعهد به پرداخت به موقع دیون آن شخص شود.

اگرچه مهم‌ترین مزیت اعتبارات اسنادی اطمینانی است که برای فروشنده ایجاد می‌شود. نهادی مانند بانک، خیال فروشنده را راحت می‌سازد که پس از فروش و تحویل کالا، وجه خود را تمام کمال و درست سروقت خود دریافت می‌کند. از جمله دیگر مزایای اعتبار اسنادی یا همان ال سی (LC) به این موارد می‌توان اشاره کرد:

    • کنترل تاریخ حمل بار و تحویل نهایی کالا در زمان مقرر

    • تحصیل اسناد حمل برطبق شرایط قرارداد

    • موکول شدن پرداخت وجه اعتبار به فروشنده به بعد از انتقال و فک مالکیت کالا

    • امکان کسب تسهیلات بیشتر برای فروشنده در مقابل اعتبار گشایش‌شده

مسلماً اعتبارات اسنادی به دلیل نقش واسطه‌گری مطمئنی که دارند، در معاملات بین‌المللی که از پیچیده‌گی‌های بیشتری برخوردار هستند، بیشتر کاربرد دارند، هرچند که در مرزهای داخلی کشورمان هم از ال سی ریالی برای انجام معاملات تجاری مختلف استفاده می‌شود و اعتبار اسنادی داخلی خودش به دو نوع دیداری و مدت‌دار تقسیم می‌شود :

    • اعتبار اسنادی دیداری یعنی پرداخت وجه کالا به فروشنده توسط بانک بلافاصله پس از تسلیم اسناد مورد قبول صورت می‌پذیرد. همه چیز خیلی ساده انجام می‌شود و بنای اعتبار بر پرداخت وجه کالا به محض ارائه اسناد بدون عیب به بانک خواهد بود.

    • اعتبار اسنادی مدت‌دار دارای موعد پرداخت حداکثر یک ساله از تاریخ ارائه اسناد بوده و پیش‌دریافت آن حداقل ۱۵ درصد تا هنگام گشایش اعتبار و حداقل ۱۵ درصد تا زمان معامله اسناد است. پیش‌پرداخت اعتبار اسنادی دیداری تا هنگام گشایش ۱۰ درصد محاسبه می‌شود.

فرآیند گشایش اعتبار اسنادی نیز (LC) به شرح ذیل است:

    1. عقد قرارداد : پیش فاکتور تائید شده یا قراردادی جداگانه‌ای که روش پرداخت و سایر شرایط مهم معامله را تعیین تکلیف کرده باشد.

    2. درخواست گشایش اعتبار : بعد از نوشتن قرارداد و انتخاب نوع ال سی، خریدار باید به بانک مراجعه کند و درخواست گشایش اعتبار بدهد. او باید کلیه مدارک موردنیاز بانک و مجوزهای تجاری لازم را به همراه داشته باشد.

    3. اعلام گشایش اعتبار از بانک خریدار به بانک فروشنده : بانک خریدار بعد از اعتبارسنجی و گشایش اعتبار، این موضوع را به بانک فروشنده اعلام می‌کند. بانک برای این منظور یک شماره ۸ رقمی را به اعتبار اختصاص می‌دهد، متن آن را ترجمه می‌کند و به صورت کدهای استاندارد سوئیفت برای بانک فروشنده ارسال می‌کند تا بررسی‌های لازم انجام شود.

    4. ابلاغ اعتبار بانک به فروشنده : بانک کارگزار بعد از دریافت اعلام گشایش از بانک خریدار، این موضوع را به اطلاع فروشنده می‌رساند.

    5. تحویل کالا به حمل‌کننده : فروشنده با اطلاع از گشایش اعتبار، محصول خود را طبق شرایط قرارداد تهیه کرده و به شرکت حمل‌کننده تحویل می‌دهد.

    6. دریافت اسناد از حمل‌کننده : حمل‌کننده بعد از تحویل گرفتن کالا اسناد مربوط به آن را به فروشنده تحویل می‌دهد.

    7. حمل کالا : شرکت حمل‌کننده بعد از دریافت کالا و صدور اسناد حمل، آن را به دست خریدار در کشور مقصد می‌رساند.

    8. تحویل اسناد به بانک : فروشنده اسناد حمل، فاکتور فروش، لیست عدل‌بندی، گواهی مبدأ، گواهی بازرسی و … را به بانک تحویل می‌دهد.

    9. دریافت وجه : بانک کارگزار بعد از دریافت اسناد و چک کردن آن‌ها با شرایط اعتبار اسنادی، وجه موردنظر را به فروشنده پرداخت می‌کند. بانک برای بررسی اسناد نهایتاً پنج روز فرصت دارد.

    10. ارسال اسناد کنترل‌شده به بانک گشایش‌کننده.

    11. بررسی اسناد توسط بانک گشایش‌کننده و دریافت وجه از خریدار.

    12. تحویل اسناد به خریدار.

    13. ارائه اسناد به حمل‌کننده و تحویل کالا.