درس خارج فقه استاد حمید درایتی

1401/12/21

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: کتاب القرض/احکام قرض /خسارت تأخير تأديه

• ضامن بودن خسارات ناشی از حفاری مجاز در غیر ملک شخصی (مانند حفر بئر در غیر ملک[1] ).

• ضامن بودن مدعوّ نسبت به دعوت شبانه‌ی مهمان (مانند ضامن بودن دعوت کننده از خروج انسان از خانه تا برگشت او در شب[2] ).

• ضامن بودن راکب و قائد نسبت به خسارات وارده توسط چارپا (مانند مسئولیت سوار نسبت به دست و پای چارپا و مسئولیت قائد نسبت به خصوص دست چارپا[3] ).

• ضامن بودن مالک حیوان در خصوص بروز خسارت در شب (مانند مسئولیت مالک سگ نسبت به آسیب رساندن آن در خصوص شب[4] ، یا مسئولیت زارع در روز و صاحب چارپا در شب[5] ).

به نظر می‌رسد با توجه به روایات، اولا ضمانت سبب اختصاص به فعل ندارد و شامل ترک فعل هم می‌شود و بدین جهت ترک بستن چارپا در شب یا عدم محافظت زارع از زراعت در روز مسئولیت آور تلقی شده است، و ثانیا قاعده‌ی تسبیب اعم از علم و جهل و عمد و غیر قصد است و لذا در روایات، راکب و قائد مسئول خسارات برآمده از چارپا شناسایی شده‌اند درحالی که علم یا قصد به خسارت ندارند. ثالثا مسئولیت سبب دائر مدار مقصّر بودن اوست[6] و تمییز بین شب و روز یا مأذون بودن و نبودن شخص وارد شده در خانه یا حفاری در طریق و ملک ناظر به حوزه‌ی مسئولیت عقلی یا عقلائی سبب و احراز تقصیر او در ایفای وظیفه می‌باشد[7] . رابعا جریان قاعده‌ی تسبیب موقوف بر وجود واسطه‌ای غیر از متضرر نیست و از این رو حفر کننده‌ی چاه در مسیر عبور و مرور ضامن شناسایی شده است در حالی که مباشر ضرر همان شخص متضرر می‌باشد[8] .

[1] وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج29، ص241، أبواب أبواب موجبات الضمان، باب8، ح1، ط آل البيت.

[2] وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج29، ص274، أبواب أبواب موجبات الضمان، باب36، ح1، ط آل البيت.

[3] وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج29، ص250، أبواب أبواب موجبات الضمان، باب13، ح12، ط آل البيت.

[4] وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج29، ص255، أبواب أبواب موجبات الضمان، باب17، ح3، ط آل البيت.

[5] وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج29، ص277، أبواب أبواب موجبات الضمان، باب40، ح3، ط آل البيت.

[6] از منظر حقوق سه معیار برای مقصر شناختن آسیب زننده وجود دارد که عبارتند از : اقدام نمودن به عمل نامشروع، ترک نمودن وظیفه و اقدام ناشی از بی‌موالاتی و سهل‌انگاری.

[7] براساس روایات دلیلی بر ضمانت سبب غیر مقصر وجود ندارد لکن روایت نافی مسئولیت از او نیز وجود ندارد، و لذا اگر دلیلی همانند سیره‌ی عقلائیه بر مسئولیت او اقامه شود، معارض روایات نخواهد بود.

[8] باید توجه داشت که اگر غیر از متضرر، واسطه‌ای در ضرر وجود نداشته باشد و فعل سبب نیز از افعالی باشد لامحاله منجر به بروز خسارت شود، بر فعل سبب اطلاق اتلاف خواهد شد نه تسبیب مانند باز کردن درب قفس پرنده.