درس خارج فقه استاد حمید درایتی
1402/03/24
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: کتاب القرض/احکام قرض /میراث ربوی
مختار در مسأله
به نظر می‌رسد براساس مفاد آیات (تعبیر به فله ما سلف) و ظهور روایات (تعبیر به حلال یا هنیئا یا طیبا)، اموال بدست آمده از خصوص ربا در فرض جهالت (آیه ناظر به جهل به حکم و روایات ناظر به جهل به موضوع و حکم)، نیازی به ردّ نداشته و رباخوار ضامن آن نخواهد بود (برخلاف سایر اموال مأخوذ به حرام).
حکم بیست و سوم - میراث متوفای رباخوار
در صورتی که شخص رباخواری از دنیا برود، نسبت به حکم میراث او چند صورت وجود دارد[1] :
• یقین به ربوی بودن بخشی از ماترک وجود نداشته باشد — ورّاث وظیفه‌ای نخواهند داشت و مالک تمام ماترک می‌باشند.
• یقین به ربوی بودن بخشی از ماترک وجود داشته باشد :
◦ عین مال ربوی معلوم نباشد — براساس نصوص، در خصوص این مسأله ورّاث موظف به تخمیس مال حلال مخلوط به حرام نبوده و مالک تمام ماترک خواهند بود.
◦ عین مال ربوی معلوم باشد :
⁃ مالک آن معلوم باشد — ورّاث باید عین مال ربوی را به مالکش ردّ نمایند.
⁃ مالک آن معلوم نباشد — ورّاث باید براساس وظیفه‌ی مجهول المالک عمل نمایند.
روایاتی که دلالت دارد ورّاث نسبت به میراث مخلوط به ربا به صورت مشاع وظیفه نداشته بلکه مالک آن می‌باشند، عبارتند از:
• وعنه، عن أحمد بن محمد، عن الوشاء، عن أبي المغرا قال : قال أبو عبدالله عليه‌السلام : كل ربا اكله الناس بجهالة ثم تابوا فانه يقبل منهم إذا عرف منهم التوبة. و قال : لو أن رجلا ورث من أبيه مالا وقد عرف أن في ذلك المال ربا ولكن قد اختلط ـ في التجارة ـ بغيره حلال، كان حلالا طيبا فليأكله، وإن عرف منه شيئا أنه ربا فليأخذ رأس ماله وليرد الربا، وأيما رجل أفاد مالا كثيرا قد أكثر فيه من الربا فجهل ذلك ثم عرفه بعد فأراد أن ينزعه، فما مضى فله، ويدعه فيما يستأنف.[2]
براساس این روایت صحیحه، اگر میراث مخلوط به ربا باشد، ورّاث مالک آن خواهند بود اما اگر مال ربوی قابل تمییز باشد، باید آن جدا کرده و به مالکش ردّ نمود.
• وعن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن حماد، عن الحلبي، عن أبي عبدالله عليه السلام قال : أتى رجل أبي عليه‌السلام فقال : إني ورثت مالا وقد علمت أن صاحبه الذي ورثته منه قد كان يربي، وقد أعرف أن فيه ربا واستيقن ذلك، وليس يطيب لي حلاله لحال علمي فيه، وقد سألت فقهاء أهل العراق وأهل الحجاز فقالوا : لا يحل أكله، فقال أبوجعفر عليه السلام : إن كنت تعلم بأن فيه مالا معروفا ربا وتعرف أهله فخذ رأس مالك ورد ما سوى ذلك ، وإن كان مختلطا فكله هنيئاُ ، فإنّ المال مالك ، واجتنب ما كان يصنع صاحبه ، فان رسول الله صلى‌الله عليه وآله قد وضع ما مضى من الربا وحرم عليهم ما بقي ، فمن جهل وسع له جهله حتى يعرفه ، فاذا عرف تحريمه حرم عليه و وجب عليه فيه العقوبة إذا ركبه كما يجب على من يأكل الربا.[3]
براساس این روایت صحیحه یا مصححه، اختلاط میراث به مال ربوی مانع از ارث بردن و ملکیت آن نخواهد بود.
بنابر این دو روایت که از حیث سند و دلالت تمام است، عموم یا اطلاق روایاتی که دلالت بر وجوب تخمیس مال حلال مخلوط به حرام دارد (مانند روایت سکونی[4] ) بر فرضی که شامل میراث هم شود، تخصیص یا تقیید خواهد خورد.
