درس خارج فقه استاد حمید درایتی

موضوع: کتاب الوديعة/معنى الوديعة /مقدمه

لازم به ذکر است که اگرچه واژه‌ی اداء به حسب لغت در دو معنای قضاء و ایصال بکار می‌رود[1] ، اما اداء امانت به حسب فهم عرفی، به معنای استرداد صحیح و بدون عیب امانت و ردّ آن به صورت اولیه‌اش می‌باشد.

اشکال

این آیه براساس روایاتی که در ذیل آن وجود دارد، اساسا ارتباطی به امانات اصطلاحی ندارد تا مستند وجوب حفاظت و ردّ امانت باشد، بلکه به حسب روایات تفسیری، در این آیه پنج احتمال مختلف وجود دارد:

    1. مقصود از امانت، مقام امامت و مخاطب آن خصوص اهل البیت علیهم السلام هستند. روایاتی که بر این مفاد دلالت دارند عبارت است از:

فِي أُصُولِ اَلْكَافِي اَلْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ اَلْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ اَلرِّضَا عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿إِنَّ اَللّٰهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَمٰانٰاتِ إِلىٰ أَهْلِهٰا﴾ قَالَ: هُمُ اَلْأَئِمَّةُ مِنْ آلِ‌مُحَمَّدٍ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَنْ يُؤَدِّيَ اَلْإِمَامُ اَلْأَمَانَةَ إِلَى مَنْ بَعْدَهُ وَ لاَ يَخُصَّ بِهَا غَيْرَهُ وَ لاَ يَزْوِيَهَا عَنْهُ. [2]

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ ابْنِ اَلْفُضَيْلِ عَنْ ﴿أَبِي اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ اَللّٰهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَمٰانٰاتِ إِلىٰ أَهْلِهٰا » قَالَ؛ هُمُ اَلْأَئِمَّةُ يُؤَدِّي اَلْإِمَامُ إِلَى اَلْإِمَامِ مِنْ بَعْدِهِ وَ لاَ يَخُصُّ بِهَا غَيْرَهُ وَ لاَ يَزْوِيهَا عَنْهُ.﴾ [3]

    2. مقصود از امانت، معارف دین و احکام شریعت و مخاطب آن خصوص اهل البیت علیهم السلام هستند. روایتی که بر این مفاد دلالت دارد عبارت است از:

وَ رَوَى عَنْهُمْ عَلَيْهِمُ اَلسَّلاَمُ أَنَّهُمْ قَالُوا: آيَتَانِ أَحَدُهُمَا لَنَا وَ اَلْأُخْرَى لَكُمْ، قَالَ اَللَّهُ سُبْحَانَهُ «إِنَّ اَللّٰهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَمٰانٰاتِ إِلىٰ أَهْلِهٰا» اَلْآيَةَ ثُمَّ قَالَ: يٰا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اَللّٰهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ اَلْآيَةَ. [4]

باید توجه داشت ردّ امانتی که بر عهده‌ی امام معصوم است، به قرینه‌ی وجوب اطاعت، ظهور در تبلیغ دین و ارشاد جاهل دارد.

    3. مقصود از امانت، مواریث انبیاء و ائمه و مخاطب آن خصوص اهل البیت علیهم السلام هستند. روایاتی که بر این مفاد دلالت دارند عبارت است از:

فِي أُصُولِ اَلْكَافِي اَلْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلَى اَلْوَشَّا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنِ اِبْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ بُرَيْدٍ اَلْعِجْلِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿إِنَّ اَللّٰهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَمٰانٰاتِ إِلىٰ أَهْلِهٰا وَ إِذٰا حَكَمْتُمْ بَيْنَ اَلنّٰاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ﴾ قَالَ: إِيَّانَا عَنَى أَنْ يُؤَدِّيَ اَلْأَوَّلُ إِلَى اَلْإِمَامِ اَلَّذِي بَعْدَهُ اَلْكُتُبَ وَ اَلْعِلْمَ وَ اَلسِّلاَحَ ،«وَ إِذٰا حَكَمْتُمْ بَيْنَ اَلنّٰاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ» اَلَّذِي فِي أَيْدِيكُمْ، ثُمَّ قَالَ لِلنَّاسِ «يٰا أَيُّهَا اَلَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اَللّٰهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ» إِيَّانَا عَنَى خَاصَّةً أَمَرَ جَمِيعَ اَلْمُؤْمِنِينَ إِلَى يَوْمِ اَلْقِيَامَةِ بِطَاعَتِنَا.[5]

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ اِبْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنِ اَلْمُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿إِنَّ اَللّٰهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَمٰانٰاتِ إِلىٰ أَهْلِهٰا﴾ قَالَ: أَمَرَ اَللَّهُ اَلْإِمَامَ اَلْأَوَّلَ أَنْ يَدْفَعَ إِلَى اَلْإِمَامِ اَلَّذِي بَعْدَهُ كُلَّ شَيْءٍ عِنْدَهُ.[6]

    4. مقصود از امانت، واجباتی همچون صوم و صلاة و حج و مخاطب آن عموم مسلمانان هستند. روایتی که بر این مفاد دلالت دارد عبارت است از:

وَ فِيهِ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : إِنَّ أَدَاءَ اَلصَّلَوةِ وَ اَلزَّكَاةِ وَ اَلصَّوْمِ وَ اَلْحَجِّ مِنَ اَلْأَمَانَةِ.[7]

    5. مقصود از امانت، مطلق اموال و مخاطب آن عموم مسلمانان هستند. روایاتی که بر این مفاد دلالت دارند عبارت است از:

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي كَهْمَسٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ أَبِي يَعْفُورٍ يُقْرِئُكَ اَلسَّلاَمَ قَالَ: وَ عَلَيْكَ وَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ إِذَا أَتَيْتَ عَبْدَ اَللَّهِ فَأَقْرِئْهُ اَلسَّلاَمَ وَ قُلْ لَهُ إِنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ يَقُولُ لَكَ اُنْظُرْ مَا بَلَغَ بِهِ عَلِيٌّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عِنْدَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ فَالْزَمْهُ، فَإِنَّ عَلِيّاً عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ إِنَّمَا بَلَغَ مَا بَلَغَ بِهِ عِنْدَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بِصِدْقِ اَلْحَدِيثِ وَ أَدَاءِ اَلْأَمَانَةِ.[8]

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَبِي طَالِبٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: لاَ تَنْظُرُوا إِلَى طُولِ رُكُوعِ اَلرَّجُلِ وَ سُجُودِهِ، فَإِنَّ ذَلِكَ شَيْءٌ اِعْتَادَهُ فَلَوْ تَرَكَهُ اِسْتَوْحَشَ لِذَلِكَ، وَ لَكِنِ اُنْظُرُوا إِلَى صِدْقِ حَدِيثِهِ وَ أَدَاءِ أَمَانَتِهِ.[9]

فِي اَلْكَافِي مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِاَللَّهِ : فِي وَصِيَّتِهِ لَهُ اِعْلَمْ أَنَّ ضَارِبَ عَلِيٍّ بِالسَّيْفِ وَ قَاتِلَهُ لَوِ اِئْتَمَنَنِي وَ اِسْتَنْصَحَنِي وَ اِسْتَشَارَنِي ثُمَّ قَبِلْتُ ذَلِكَ مِنْهُ لَأَدَّيْتُ إِلَيْهِ اَلْأَمَانَةَ. [10]

جواب

به نظر می‌رسد هیچ یک از این روایات مانع از ظهور آیه در ردّ امانت و برداشت یک قاعده کلی فقهی نباشد زیرا اولا برخی از این روایات (مانند سه روایت آخر) اساسا ناظر به این آیه و تفسیر آن نیست، و ثانیا سایر روایات نیز ممکن است ناظر به تأویل آیه یا ابرز افراد امانت و مهمترین مصادیق آن باشد. ثالثا براساس روایت ذیل، اساسا بین اختصاص داشتن یک آیه به اهل البیت علیهم السلام یا مخاطب بودن ایشان و بین متضمن یک قاعده‌ی کلی بودن آن آیه منافاتی وجود نخواهد داشت:

فِي كِتَابِ مَعَانِي اَلْأَخْبَارِ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ اِبْنِ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ اَلْبَرْقِيِّ قَالَ، حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ قَالَ: سَأَلْتُ مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: إِنَّ اَللّٰهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اَلْأَمٰانٰاتِ إِلىٰ أَهْلِهٰا فَقَالَ: هَذِهِ مُخَاطَبَةٌ لَنَا خَاصَّةً أَمَرَ اَللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى كُلَّ إِمَامٍ مِنَّا أَنْ يُؤَدِّيَ اَلْإِمَامَ اَلَّذِي بَعْدَهُ يُوصِيَ إِلَيْهِ، ثُمَّ هِيَ جَارِيَةٌ فِي سَائِرِ اَلْأَمَانَاتِ، وَ لَقَدْ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ أَبِيهِ أَنَّ عَلِيَّ بْنَ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِمَا اَلسَّلاَمُ قَالَ لِأَصْحَابِهِ: عَلَيْكُمْ بِأَدَاءِ اَلْأَمَانَةِ فَلَوْ أَنَّ قَاتِلَ اَلْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ اِئْتَمَنَنِي عَلَى اَلسَّيْفِ اَلَّذِي قَتَلَهُ بِهِ لَأَدَّيْتُهُ إِلَيْهِ. [11]

بنابر این روایت اگرچه مخاطب حقیقی این آیه خصوص ائمه و علیهم السلام و مقصود اولی آن، خصوص ردّ امامت و تعیین وصایت امام علیه السلام است، اما در طول آن (شبیه تنقیح مناط) متضمن یک حکم کلی است که آن اداء امانت می‌باشد[12] . اگر گفته شود که این روایت نیز اساسا ارتباطی به امانات اصطلاحی ندارد زیرا امام کاظم علیه السلام فقط معصومین علیهم السلام را مخاطب این آیه دانسته‌اند اما فرموده‌اند که در گام نخست منظور از امانت، خصوص امامت است ولی در گام دوم شامل تمام اماناتی است که در دست امام معصوم است (مانند شمشیری که حضرت سجاد علیه السلام از قاتل پدر خود به امانت قبول کند) ؛ باید گفت که عمومیت سائر الامانات و استشهاد کردن امام کاظم علیه السلام به فرمایش امام سجاد علیه السلام (عَلَيْكُمْ بِأَدَاءِ اَلْأَمَانَةِ) و تحریص نمودن حضرت سجاد علیه السلام به ردّ امانت با بیان یک فرض نادر برای اصحاب خود، سه قرینه‌ای است که دلالت بر شمولیت و عمومیت این آیه نسبت به تمام امانات سپرده شده دست تمام افراد خواهد داشت.