درس خارج فقه استاد حمید درایتی

موضوع: کتاب الوديعة/احکام وديعة /هزینه‌ها

شایان ذکر است که اگرچه برخی از فقهاء ادعا نموده‌اند که این روایات ناظر بر امور اخلاقی است و نهایتا می‌تواند حاکی از استحباب باشد، اما به نظر می‌رسد از مجموع این روایات و تعابیری همچون تقوا پیشه کردن یا مورد بازخواست خدا قرار گرفتن و ترسیدن از خدا و... بتوان وجوب شرعی حفظ جان حیوانات و عدم رضایت شارع به تلف شدن آن‌ها را بدست آورد. به عنوان نمونه به چند روایت در این باب اشاره می‌کنیم:

    • رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : ما مِن دابَّةٍ ـ طائرٍ و لا غَيرِهِ ـ يُقتَلُ بغَيرِ الحقِّ إلاّ ستُخاصِمُهُ يَومَ القِيامَةِ.[1]

    • عنه صلى الله عليه و آله : مَن قَتلَ عُصْفورا عَبَثا عَجَّ إلى اللّه ِ يَومَ القِيامَةِ مِنهُ، يقولُ : يا رَبِّ، إنّ فُلانا قَتلَني عَبَثا و لَم يَقتُلْني لِمَنفَعَةٍ.[2]

    • مسند ابن حنبل عن عبد اللّه بن عمرو بن العاص : إنّ رسول اللّه صلى الله عليه و آله قال : مَن قَتلَ عُصْفورا بغَيرِ حقِّهِ سألَهُ اللّه ُ تعالى عنهُ يَومَ القِيامَةِ. قِيلَ: يا رسولَ اللّه و ما حقُّهُ ؟ قالَ : يَذبَحُهُ ذَبْحا و لا يَأخُذُ بعُنُقِهِ فيَقْطَعُهُ. [3]

    • كنز العمّال : نَهى [رسول اللّه صلى الله عليه و آله] عن قَتلِ كُلِّ ذي رُوحٍ إلاّ أنْ يُؤذي.[4]

    • وَ قَالَ عَبْدُ اَللَّهِ بْنُ عُمَرَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : مَا مِنْ إِنْسَانٍ يَقْتُلُ عُصْفُوراً فَمَا فَوْقَهَا بِغَيْرِ حَقِّهَا إِلاَّ سَأَلَهُ اَللَّهُ عَنْهَا، قِيلَ يَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ مَا حَقُّهَا؟ قَالَ: أَنْ يَذْبَحَهَا فَيَأْكُلَهَا وَ أَنْ لاَ يَقْطَعَ رَأْسَهَا وَ يَرْمِيَ بِهِ.[5]

    • مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ شُعَيْبِ بْنِ وَاقِدٍ عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنِ اَلصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَلَيْهِمُ اَلسَّلاَمُ فِي حَدِيثِ اَلْمَنَاهِي قَالَ: نَهَى رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ عَنِ اَلتَّصَاوِيرِ وَ قَالَ مَنْ صَوَّرَ صُورَةً كَلَّفَهُ اَللَّهُ تَعَالَى يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ ، أَنْ يَنْفُخَ فِيهَا وَ لَيْسَ بِنَافِخٍ وَ نَهَى أَنْ يُحْرَقَ شَيْءٌ مِنَ اَلْحَيَوَانِ بِالنَّارِ وَ نَهَى عَنِ اَلتَّخَتُّمِ بِخَاتَمِ صُفْرٍ أَوْ حَدِيدٍ وَ نَهَى أَنْ يُنْقَشَ شَيْءٌ مِنَ اَلْحَيَوَانِ عَلَى اَلْخَاتَمِ.[6]

    • وَ قَالَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ : اِتَّقُوا اَللَّهَ فِيمَا خَوَّلَكُمْ وَ فِي اَلْعُجْمِ مِنْ أَمْوَالِكُمْ، فَقِيلَ مَا اَلْعُجْمُ مِنْ أَمْوَالِنَا؟ قَالَ: اَلشَّاةُ وَ اَلْهِرُّ وَ اَلْحَمَامُ وَ أَشْبَاهُ ذَلِكَ.[7]

    • اَلْبِحَارُ، عَنْ أَبِي اَلْحَسَنِ اَلْبَكْرِيِّ فِي حَدِيثِ وَفَاةِ أَمِيرِاَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ: قَالَتْ أُمُّ كُلْثُومٍ فَجَعَلْتُ أَرْقُبُ وَقْتَ اَلْأَذَانِ فَلَمَّا لاَحَ اَلْوَقْتُ أَتَيْتُهُ وَ مَعِي إِنَاءٌ فِيهِ مَاءٌ ثُمَّ أَيْقَظْتُهُ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَأَسْبَغَ اَلْوُضُوءَ وَ قَامَ وَ لَبِسَ ثِيَابَهُ وَ فَتَحَ بَابَهُ ثُمَّ نَزَلَ إِلَى اَلدَّارِ وَ كَانَ فِي اَلدَّارِ إِوَزٌّ قَدْ أُهْدِيَ إِلَى أَخِي اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ فَلَمَّا نَزَلَ خَرَجْنَ وَرَاءَهُ وَ رَفْرَفْنَ وَ صِحْنَ فِي وَجْهِهِ وَ كَانَ قَبْلَ تِلْكَ اَللَّيْلَةِ لَمْ يَصِحْنَ إِلَى أَنْ قَالَ ثُمَّ قَالَ: يَا بُنَيَّةُ بِحَقِّي عَلَيْكِ إِلاَّ مَا أَطْلَقْتِيهِ فَقَدْ حَبَسْتِ مَا لَيْسَ لَهُ لِسَانٌ وَ لاَ يَقْدِرُ عَلَى اَلْكَلاَمِ إِذَا جَاعَ أَوْ عَطِشَ فَأَطْعِمِيهِ وَ اِسْقِيهِ وَ إِلاَّ خَلِّي سَبِيلَهُ يَأْكُلْ مِنْ حَشَائِشِ اَلْأَرْضِ اَلْخَبَرَ.[8]

    • وَ فِي مُسْنَدِ أَحْمَدَ وَ اَلْحَاكِمِ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ : أَنَّ اَلنَّبِيَّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ دَخَلَ حَائِطاً لِبَعْضِ اَلْأَنْصَارِ فَإِذَا فِيهِ جَمَلٌ فَلَمَّا رَأَى اَلنَّبِيَّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ذَرَفَتْ عَيْنَاهُ فَمَسَحَ اَلنَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ سَنَامَهُ فَسَكَنَ ثُمَّ قَالَ: مَنْ رَبُّ هَذَا اَلْجَمَلِ فَجَاءَ فَتًى مِنَ اَلْأَنْصَارِ فَقَالَ هُوَ لِي يَا رَسُولَ اَللَّهِ فَقَالَ: أَلاَ تَتَّقِي اَللَّهَ فِي هَذِهِ اَلْبَهِيمَةِ اَلَّتِي مَلَّكَكَ اَللَّهُ إِيَّاهَا فَإِنَّهُ يَشْكُو إِلَيَّ أَنَّكَ تُجِيعُهُ وَ تُذِيبُهُ.[9]

    • مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ عَنْ مِسْمَعٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : اَلْكِلاَبُ مِنْ ضَعَفَةِ اَلْجِنِّ فَإِذَا أَكَلَ أَحَدُكُمُ اَلطَّعَامَ (وَ شَيْءٌ مِنْهَا بَيْنَ يَدَيْهِ) فَلْيُطْعِمْهُ أَوْ لِيَطْرُدْهُ فَإِنَّ لَهَا أَنْفُسَ سَوْءٍ. [10]

    • عَوَالِي اَللآَّلِي، عَنِ اَلنَّبِيِّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ قَالَ: دَخَلَتِ اِمْرَأَةٌ اَلنَّارَ فِي هِرَّةٍ رَبَطَتْهَا فَلَمْ تُطْعِمْهَا وَ لَمْ تَدَعْهَا تَأْكُلُ مِنْ خِشَاشِ اَلْأَرْضِ.[11]

    • قال (صلى الله عليه و آله): و اطلعت على الجنة فرأيت امرأة مومسة يعني زانية فسألت عنها فقيل إنها مرت بكلب يلهث من العطش فأرسلت إزارها في بئر فعصرته في حلقه حتى روي فغفر الله لها.[12]

    • قال امیرالمؤمنین علیه السلام فی خطبة : ... اِتَّقُوا اَللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلاَدِهِ فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ اَلْبِقَاعِ وَ اَلْبَهَائِمِ أَطِيعُوا اَللَّهَ وَ لاَ تَعْصُوهُ وَ إِذَا رَأَيْتُمُ اَلْخَيْرَ فَخُذُوا بِهِ وَ إِذَا رَأَيْتُمُ اَلشَّرَّ فَأَعْرِضُوا عَنْهُ. [13]

    • وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ اِبْنِ فَضَّالٍ عَنِ اِبْنِ بُكَيْرٍ عَنْ ضُرَيْسِ بْنِ عَبْدِ اَلْمَلِكِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: إِنَّ اَللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يُحِبُّ إِبْرَادَ اَلْكَبِدِ اَلْحَرَّى وَ مَنْ سَقَى كَبِداً حَرَّى مِنْ بَهِيمَةٍ وَ غَيْرِهَا أَظَلَّهُ اَللَّهُ يَوْمَ لاَ ظِلَّ إِلاَّ ظِلُّهُ.[14]

    • مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ بِإِسْنَادِهِ يَعْنِي عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَلَيْهِمُ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : لِلدَّابَّةِ عَلَى صَاحِبِهَا خِصَالٌ يَبْدَأُ بِعَلْفِهَا إِذَا نَزَلَ وَ يَعْرِضُ عَلَيْهَا اَلْمَاءَ إِذَا مَرَّ بِهِ وَ لاَ يَضْرِبُ وَجْهَهَا فَإِنَّهَا تُسَبِّحُ بِحَمْدِ رَبِّهَا وَ لاَ يَقِفُ عَلَى ظَهْرِهَا إِلاَّ فِي سَبِيلِ اَللَّهِ وَ لاَ يُحَمِّلُهَا فَوْقَ طَاقَتِهَا وَ لاَ يُكَلِّفُهَا مِنَ اَلْمَشْيِ إِلاَّ مَا تُطِيقُ.[15]

    • قال امیرالمؤمنین علیه السلام : وَ اَللَّهِ لَوْ أُعْطِيتُ اَلْأَقَالِيمَ اَلسَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلاَكِهَا عَلَى أَنْ أَعْصِيَ اَللَّهَ فِي نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِيرَةٍ لَمَا فَعَلْتُهُ[16] .

    1. عده‌ای قائل به وجوب انفاق هستند، زیرا حیوانات مفید ارزش مالی دارند و حفظ مال محترمه واجب است و محترم بودن مال چیزی جز وجوب محافظت و حراست از آن نیست [17] . به تقریب دیگر براساس روایات اضاعه‌ و اتلاف مال حرام است[18] و عدم انفاق بر حیوان، مصداق تضییع مال و اسراف و تبذیر خواهد بود و باتوجه به اینکه مالک مجاز به تضییع مال خود نیست، امر یا تجویز او به اتلاف مال در حقّ دیگری نیز ارزشی نخواهد داشت. [19]

    • مودع نسبت به آب و آذوقه دادن سکوت کرده باشد — شکی نیست که اگر فراهم ساختن آب و غذا برای حیوان در فرض نهی مودع، بر مستودع واجب باشد، این امور در فرض سکوت مودع به طریق أولی وجوب خواهد داشت. همچنين واضح است که وقتی مالک حفاظت و حراست از موجود زنده‌ای را به دیگری واگذار می‌کند، با قبول مسئولیت از سوی مستودع، فراهم نمودن ضروریات حیات و زندگانی آن حیوان بر او واجب خواهد شد.

مسأله دوم - ضامن بودن مستودع در فرض ترک کردن انفاق (حکم وضعی)

اگر ودیعة موجود زنده‌ای باشد که به سبب فراهم نساختن آب و آذوقه از سوی مستودع تلف یا معیوب شود، حکم ضمان مستودع به شرح ذیل است:

    • مودع امر به آب و آذوقه دادن کرده باشد — قطعا در این صورت مستودع ضامن خواهد بود.

    • مودع نهی از آب و آذوقه دادن کرده باشد — قطعا در این صورت مستودع ضامن نخواهد بود.

    • مودع نسبت به آب و آذوقه دادن سکوت کرده باشد — باتوجه به اینکه متعارف از سپردن حیوان به دیگری، مطالبه‌ی رسیدگی به امورات آن حیوان است، در این صورت نیز مستودع ضامن خواهد بود و مسئول بودن مستودع در قبال آب و غذا دادن به حیوان نیاز به مطالبه و تصریح ندارد.

مسأله سوم - منابع مالی هزینه‌های انفاق

اگر مستودع در قبال هزینه‌هایی که برای حیوان دیگری انجام داده، قصد تبرع نداشته باشد، نسبت به منبع مالی نفقات و هزینه‌های صورت گرفته، سه صورت وجود دارد:

    • اگر مودع امر به آب و آذوقه دادن کرده باشد — قطعا در این صورت هزینه‌ها برعهده‌ی مودع خواهد بود، زیرا هر هزینه‌ای که به امر یا توصیه‌ی دیگری صورت گیرد، قابل رجوع و مطالبه است، همچنان که اگر کسی از عمل یا مال دیگری منتفع شود و آن انتفاع با اذن یا امر او صورت گرفته باشد، ضامن اجرت و هزینه‌های آن می‌باشد.