درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: المطلق و المقيد/اعتبارات ماهيات /مختار مرحوم امام

لازم به ذکر است از آنجا كه فلاسفه نه به دنبال جعل اصطلاحات محض و خالى از فايده بوده اند و نه قصد بازى با الفاظ و كلمات داشته اند، بايد انقسامات ماهيت اثرى ملموس و فايده اى مبيَّن داشته باشد و صرف شناسايى انواع لحاظ ماهيت نمى تواند ثمره بحث دانسته شود.[1]

مرحوم امام معتقدند از آنجا كه اثر انقسامات ماهيت، مصحّح حمل دانسته شده است در حالى كه اعتبار محض و خصوص لحاظ، مغيّر خارج نمى باشد و صرف اعتبار و لحاظ بشرط شئ نمى تواند موجب صحّت حمل و بشرط لا موجب عدم صحّت حمل شود، كشف مى شود كه اساسا اعتبارات ماهيت ناظر بر امر واقعى و حقيقت خارجى است.[2]

بنابراین نظر صحيح آن است كه موضوع انقسامات ماهيت، واقع ماهيت است چه در مرتبه ذات و چه در مرتبه وجود (نه لحاظ ماهيت يا ماهيت ملحوظة)، كه به بيان لوازم نفس ماهيت و وجود آن مى پردازد و از اين رو انواع ماهيت عبارتند از :[3]

    • بشرط شئ — در صورتى كه خصوصيت لازم الالتحاق به ماهيت باشد :

            ⁃ لازم الالتحاق در ذات — زوجية للأربعة

            ⁃ لازم الالتحاق در وجود — تحيّز للجسمية

    • بشرط لا — در صورتى كه خصوصيت ممتنع الالتحاق به ماهيت باشد :

            ⁃ ممتنع الالتحاق در ذات — تجرّد من المكان و الزمان للجسم

            ⁃ ممتنع الالتحاق در وجود — فردية للأربعة

    • لابشرط قسمى — در صورتى كه خصوصيت ممكن الالتحاق به ماهيت باشد :

            ⁃ ممكن الالتحاق در ذات — وجود للماهية

            ⁃ ممكن الالتحاق در وجود — بياض للجسم

    • لابشرط مقسمى — نفس ماهيتى است كه در سه صورت قبل وجود داشت و وجه مشترك مى باشد.

نكته

بايد توجه داشت كه اگرچه ظاهر كلام مرحوم امام موهوم آن است كه اقسام سه گانه ماهيت (بشرط شئ و بشرط لا و لابشرط) از معقولات أولى بوده و مستقيم از نفس الأمر و خارج انتزاع مى شود ولى ايشان در صدر بحث تصريح مى كنند كه همه ى اقسام در حوزه معقولات ثانوى مى باشد. اگرچه ممكن است اقسام سه گانه ماهيت را از معقولات ثانوى فلسفى دانست كه عروض آن ذهنى و اتصافش خارجى است لكن قسم لابشرط مقسمى لامحاله بايد معقول ثانوى منطقى باشد كه عروض و اتصافش هردو ذهنى است و ما بازاء خارجى ندارد بلكه صرفا يك جامع ذهنى خواهد بود. اللهم إلا أن يقال كه مراد حضرت امام از لابشرط مقسمى همان مادة است نه عنوان ماهيت كه در اين صورت ما بازاء خارجى خواهد داشت و مانند ساير اقسام از معقولات ثانوى فلسفى مى باشد.

به نظر مى رسد اين توجيه در فرضى صحيح است كه تركيب مادة و صورة انضمامى باشد و الا در موارد تركيب اتحادّى نيز مادة مجردة وجود خارجى نخواهد داشت تا بخواهد معقول ثانوى فلسفى محسوب شود.