درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: حجج و الأمارات/مباحث ظن /حجيت خبر واحد

    • گروه سوم: روایاتی که امر به رجوع به روات و ثقات یا فقهاء نموده‌اند.[1] و[2] و[3]

این دسته از روایات از منظر مرحوم نائینی تواتر معنوی دارد و دلالت دارد که خبر راوی یا عالم یا فقیه حجت است و الا ارجاع دادن به آن‌ها لغو خواهد بود.

اشکال

دلالت این گروه روایت نیز بر حجیت خبر واحد تمام نیست زیرا ممکن است ارجاع به راوی و ثقه و یا عالم در آن عصر به جهت اطمینان‌آور بودن قول آن‌ها باشد.

    • گروه چهارم: روایاتی که تشویق به حفظ حدیث، کتابت و استماع و نقل آن نموده‌اند.[4] و[5]

مدلول التزامی این روایات نیز بیانگر حجیت خبر واحد است و الا که اهتمام به شئون مختلف حدیث لغو خواهد بود.

اشکال

امثال این روایات نیز دلالتی بر حجیت خبر واحد نخواهند داشت زیرا اولا ممکن است محافظت و ترویج حدیث بدان جهت مطلوب باشد که تکثر آن برای مخاطب مفید اطمینان است، و ثانیا این گونه روایات اساسا بیانگر وظیفه‌ی راوی و حمله‌ی احادیث است و در مقام بیان شرایط حجیت أخبار نیست.[6]

مرحوم صدر نیز ضمن تمام ندانستن دلالت روایات بر حجیت خبر واحد، روایاتی که ممکن است برای اثبات حجیت خبر واحد نافع باشد را در پانزده طائفه جمع‌آوری کرده‌اند که به نقد آن می‌پردازند[7] . آن پانزده طائفه عبارت هستند از:

    1. روایاتی که معصومین علیهم‌السلام وثاقت برخی از روات را تصدیق نموده‌اند، مانند:

وَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ حَمَّادِ بْنِ عُبَيْدِ اَللَّهِ بْنِ أُسَيْدٍ اَلْهَرَوِيِّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ اَلْقَاسِمِ اَلْجَعْفَرِيِّ قَالَ : أَدْخَلْتُ كِتَابَ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ ، اَلَّذِي أَلَّفَهُ يُونُسُ بْنُ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ ، عَلَى أَبِي اَلْحَسَنِ اَلْعَسْكَرِيِّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فَنَظَرَ فِيهِ وَ تَصَفَّحَهُ كُلَّهُ ثُمَّ قَالَ: هَذَا دِينِي وَ دِينُ آبَائِي ( كُلُّهُ ) وَ هُوَ اَلْحَقُّ كُلُّهُ.[8]

اشکال

این روایات صرفا در مقام توثیق بعضی از روات به صورت قضیه‌ی خارجیه است و هیچ دلالتی بر حجیت تعبدی خبر واحد ندارد. مضافا به اینکه قول شخصی که معصوم وثاقت آن را تصدیق نموده، اطمینان‌آور است نه ظنی و پیروی از خبر چنین شخصی، حقیقتا تصدیق امام است نه تصدیق مخبر.

    2. روایاتی که امر به تسلیم و انقیاد در برابر روایات صادر از اهل البیت علیهم‌السلام می‌کنند، مانند:

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى بْنِ اَلْمُتَوَكِّلِ عَنِ اَلسَّعْدَآبَادِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَنِ اِبْنِ فَضَّالٍ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ اَلْجَهْمِ قَالَ: قُلْتُ لِلْعَبْدِ اَلصَّالِحِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ هَلْ يَسَعُنَا فِيمَا وَرَدَ عَلَيْنَا مِنْكُمْ إِلاَّ اَلتَّسْلِيمُ لَكُمْ فَقَالَ لاَ وَ اَللَّهِ لاَ يَسَعُكُمْ إِلاَّ اَلتَّسْلِيمُ لَنَا فَقُلْتُ فَيُرْوَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ شَيْءٌ وَ يُرْوَى عَنْهُ خِلاَفُهُ فَبِأَيِّهِمَا نَأْخُذُ فَقَالَ خُذْ بِمَا خَالَفَ اَلْقَوْمَ ، وَ مَا وَافَقَ اَلْقَوْمَ فَاجْتَنِبْهُ.[9]

اشکال

این روایات صرفا ناظر به احادیث ظنی و منتسب به امام علیه‌السلام نیست تا عدم جواز طرح آن دلالت بر حجیت خبر ظنی نماید، بلکه إعمال رأی و ذوق یا اجتهاد در برابر احادیث مقطوع الصدور را ممنوع دانسته‌اند.

    3. روایاتی که تحریص بر تحمّل و نقل حدیث دارند، مانند:

عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ شِمْرٍ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ: سَارِعُوا فِي طَلَبِ اَلْعِلْمِ فَوَ اَلَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَحَدِيثٌ وَاحِدٌ فِي حَلاَلٍ وَ حَرَامٍ تَأْخُذُهُ عَنْ صَادِقٍ خَيْرٌ مِنَ اَلدُّنْيَا وَ مَا حَمَلَتْ مِنْ ذَهَبٍ وَ فِضَّةٍ وَ ذَلِكَ أَنَّ اَللَّهَ يَقُولُ ﴿مٰا آتٰاكُمُ اَلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مٰا نَهٰاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾ وَ إِنْ كَانَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ السَّلاَمُ لَيَأْمُرُ بِقِرَاءَةِ اَلْمُصْحَفِ. [10]

وَ عَنْهُ عَنْ مُعَلًّى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: مَنْ حَفِظَ مِنْ أَحَادِيثِنَا أَرْبَعِينَ حَدِيثاً بَعَثَهُ اَللَّهُ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ عَالِماً فَقِيهاً.[11]

اشکال

این روایات هیچ ارتباطی به حجیت خبر واحد ندارد بلکه ناظر بر ارزش فراگیری معارف و احکام اسلامی و وجوب کفایی آن هستند.

    4. روایاتی که مؤمنین را در امر دین به اشخاص معّینی احاله می‌دهند، مانند:

عِنْدِي نِهَايَةُ اَلشَّيْخِ بِخَطِّ أَبِي اَلْمَحَاسِنِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ بَابَوَيْهِ تَارِيخُ كِتَابَتِهَا سَنَةُ سَبْعَ عَشْرَةَ وَ خَمْسِمِائَةٍ وَ فِي آخِرِ اَلْمُجَلَّدِ اَلْأَوَّلِ مِنْهَا رِسَالَةٌ مِنَ اَلصَّاحِبِ بِخَطِّهِ أَيْضاً فِي أَحْوَالِ عَبْدِ اَلْعَظِيمِ اَلْحَسَنِيِّ اَلْمَدْفُونِ بِالرَّيِّ أَوَّلُهَا قَالَ اَلصَّاحِبُ رَحْمَةُ اَللَّهِ عَلَيْهِ سَأَلْتُ عَنْ نَسَبِ عَبْدِ اَلْعَظِيمِ اَلْحَسَنِيِّ اَلْمَدْفُونِ بِالشَّجَرَةِ صَاحِبِ اَلْمَشْهَدِ قَدَّسَ اَللَّهُ رُوحَهُ وَ حَالِهِ وَ اِعْتِقَادِهِ وَ قَدْرِ عِلْمِهِ وَ زُهْدِهِ إِلَى أَنْ قَالَ وَصَفَ عِلْمَهُ 'رَوَى أَبُو تُرَابٍ اَلرُّويَانِيُّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا حَمَّادٍ اَلرَّازِيَّ يَقُولُ: دَخَلْتُ عَلَى عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ بِسُرَّ مَنْ رَأَى فَسَأَلْتُهُ عَنْ أَشْيَاءَ مِنَ اَلْحَلاَلِ وَ اَلْحَرَامِ فَأَجَابَنِي فِيهَا فَلَمَّا وَدَّعْتُهُ قَالَ لِي يَا حَمَّادُ إِذَا أَشْكَلَ عَلَيْكَ شَيْءٌ مِنْ أَمْرِ دِينِكَ بِنَاحِيَتِكَ فَسَلْ عَنْهُ عَبْدَ اَلْعَظِيمِ بْنَ عَبْدِ اَللَّهِ اَلْحَسَنِيَّ وَ أَقْرِأْهُ مِنِّي اَلسَّلاَمَ. [12]

اشکال

اولا این روایات ناظر بر اخذ فتوی و نظر است نه خبر و روایت، و ثانیا بعدی ندارد که امام علیه‌السلام براساس تقوای عظیم برخی از روات، آنان را مصون از کذب بدانند و دیگران را به آن‌ها ارجاع دهند که در این صورت نقل آنان اطمینان‌آور خواهد بود.

    5. روایاتی که امر به نقل و بازگو کردن احادیث دارند، مانند:

اَلْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ اَلْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنْ أَبِي اَلْحَسَنِ اَلسَّوَّاقِ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: يَا أَبَانُ إِذَا قَدِمْتَ اَلْكُوفَةَ فَارْوِ هَذَا اَلْحَدِيثَ مَنْ شَهِدَ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مُخْلِصاً وَجَبَتْ لَهُ اَلْجَنَّةُ قَالَ قُلْتُ لَهُ إِنَّهُ يَأْتِينِي مِنْ كُلِّ صِنْفٍ مِنَ اَلْأَصْنَافِ أَفَأَرْوِي لَهُمْ هَذَا اَلْحَدِيثَ قَالَ نَعَمْ يَا أَبَانُ إِنَّهُ إِذَا كَانَ يَوْمُ اَلْقِيَامَةِ وَ جَمَعَ اَللَّهُ اَلْأَوَّلِينَ وَ اَلْآخِرِينَ فَتُسْلَبُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ مِنْهُمْ إِلاَّ مَنْ كَانَ عَلَى هَذَا اَلْأَمْرِ.[13]

اشکال

هیچ تلازمی بین وجوب نقل حدیث و وجوب قبول آن وجود ندارد بلکه ممکن است امر به نقل احادیث از این باب باشد که کثرت نقل برای مخاطب مفید اطمینان گردد.

    6. روایاتی که معصومین علیهم‌السلام در مقام مدح و ثناء محدثین برآمده‌اند، مانند:

وَ بِأَسَانِيدَ تَقَدَّمَتْ فِي إِسْبَاغِ اَلْوُضُوءِ عَنِ اَلرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَلَيْهِمُ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : اَللَّهُمَّ اِرْحَمْ خُلَفَائِي ثَلاَثَ مَرَّاتٍ فَقِيلَ لَهُ يَا رَسُولَ اَللَّهِ وَ مَنْ خُلَفَاؤُكَ قَالَ اَلَّذِينَ يَأْتُونَ مِنْ بَعْدِي وَ يَرْوُونَ عَنِّي أَحَادِيثِي وَ سُنَّتِي فَيُعَلِّمُونَهَا اَلنَّاسَ مِنْ بَعْدِي. [14]

اشکال

این روایات اساسا ناظر بر وجوب حفظ تراث روایی و لزوم تعلیم است و ارتباطی به وجوب پذیرش آن حتی در فرض ظن ندارد.

    7. روایاتی که بهره‌مند شدن مستمع حدیث را بیشتر از ناقل حدیث برشمرده‌اند، مانند:

وَ رُوِيَ عَنْهُ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ قَالَ: رَحِمَ اَللَّهُ اِمْرَأً سَمِعَ مَقَالَتِي فَوَعَاهَا فَأَدَّاهَا كَمَا سَمِعَهَا فَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ لَيْسَ بِفَقِيهٍ. وَ فِي رِوَايَةٍ: رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ.[15]

اشکال

این گونه روایات اساسا در مقام بیان شرائط حجیت حدیث نیست بلکه فارغ از ثبوت صدور حدیث از امام علیه‌السلام، بیانگر آن است که گاهی فهم و درایت شنونده بیشتر از گوینده‌ی کلام است.

    8. روایاتی که دلالت دارند پروردگار متعال در هر قرنی شخصی را برای حفظ دین و دفع شبهات و إتمام حجت مبعوث می‌گرداند، مانند:

رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ مِنْ طَرِيقِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ وَهْبٍ عَنْ سَعِيدُ بْنُ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ شَرَاحِيلَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَلْقَمَةَ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: إِنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ عَلَى رَأْسِ كُلِّ مِائَةِ سَنَةٍ مَنْ يُجَدِّدُ لَهَا أَمْرَ دِينَهَا.[16]

اشکال

این روایات ناظر بر حجت حقیقی و تمییز حق از باطل با دلیل و برهان است نه حجیت تعبدی. [17]

    9. روایاتی که ترغیب و تشویق به محافظت کتب و کتابت احادیث نموده‌اند، مانند:

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ اِبْنِ بُكَيْرٍ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : اِحْتَفِظُوا بِكُتُبِكُمْ فَإِنَّكُمْ سَوْفَ تَحْتَاجُونَ إِلَيْهَا.[18]

اشکال

تلازمی بین وجوب حفظ و کتابت و لزوم قبول آن نیست بلکه ممکن است صرف محافظت احادیث دارای مصلحت و ملاک باشد.

    10. روایاتی که از تحریف در نقل احادیث برحذر نموده‌اند، مانند:

وَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ اَلْحَسَنِ اَلْمُؤْمِنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْحَسَنِ اَلصَّفَّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا عَلَيْهِمَا السَّلاَمُ : فِي قَوْلِ اَللَّهِ {فَبَشِّرْ عِبٰادِ `اَلَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ اَلْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ}، قَالَ: هُمُ اَلْمُسْلِمُونَ لآِلِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِمُ السَّلاَمُ إِذَا سَمِعُوا اَلْحَدِيثَ أَدَّوْهُ كَمَا سَمِعُوهُ لاَ يَزِيدُونَ وَ لاَ يَنْقُصُونَ. [19]

اشکال

این روایات صرفا ناظر بر وظیفه‌ی راویان احادیث است و از آنجا که خبر نامعتبر هم می‌تواند ذهنیت ساز باشد، از مطلق تحریف و تغییر نهی شده است.

    11. روایاتی که نقل به معنا در احادیث را تجویز نموده‌اند، مانند:

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْحُسَيْنِ عَنِ اِبْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ اِبْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ أَسْمَعُ اَلْحَدِيثَ مِنْكَ فَأَزِيدُ وَ أَنْقُصُ قَالَ إِنْ كُنْتَ تُرِيدُ مَعَانِيَهُ فَلاَ بَأْسَ.[20]

اشکال

این روایات هم ناظر بر وظایف روات و کیفیت تحمّل احادیث است و ربطی به حجیت خبر ندارد.

    12. روایاتی که دلالت بر وجوب سماع از صادق دارند، مانند:

وَ عَنْ سَلاَمَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ دَاوُدَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ بَابَوَيْهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي اَلْخَطَّابِ عَنِ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ زَائِدَةَ عَنِ اَلْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ : مَنْ دَانَ اَللَّهَ بِغَيْرِ سَمَاعٍ مِنْ عَالِمٍ صَادِقٍ أَلْزَمَهُ اَللَّهُ اَلتِّيهَ إِلَى اَلغنا وَ مَنِ اِدَّعَى سَمَاعاً مِنْ غَيْرِ اَلْبَابِ اَلَّذِي فَتَحَهُ اَللَّهُ لِخَلْقِهِ فَهُوَ مُشْرِكٌ [بِهِ] وَ ذَلِكَ اَلْبَابُ هُوَ اَلْأَمِينُ اَلْمَأْمُونُ عَلَى سِرِّ اَللَّهِ اَلْمَكْنُونِ. [21]

اشکال

باتوجه به ذیل این روایت، مقصود از صادق، حجت خدا و اهل البیت علیهم‌السلام است نه هر شخص ثقه و راستگویی.

    13. روایاتی که نقل اشخاص مورد وثوق امام را حجت دانسته‌اند، مانند:

عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ ، قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو حَامِدٍ أَحْمَدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ اَلْمَرَاغِيُّ ، قَالَ: وَرَدَ عَلَى اَلْقَاسِمِ بْنِ اَلْعَلاَء نُسْخَةٌ مَا خَرَجَ مِنْ لَعْنِ اِبْنِ هِلاَلٍ ، وَ كَانَ اِبْتِدَاءُ ذَلِكَ، أَنْ كَتَبَ (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) إِلَى قُوَّامِهِ بِالْعِرَاقِ : اِحْذَرُوا اَلصُّوفِيَّ اَلْمُتَصَنِّعَ! قَالَ، وَ كَانَ مِنْ شَأْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِلاَلٍ أَنَّهُ قَدْ كَانَ حَجَّ أَرْبَعاً وَ خَمْسِينَ حَجَّةً، عِشْرُونَ مِنْهَا عَلَى قَدَمَيْهِ، قَالَ، وَ كَانَ رَوَاهُ أَصْحَابُنَا بِالْعِرَاقِ لَقُوهُ وَ كَتَبُوا مِنْهُ، وَ أَنْكَرُوا مَا وَرَدَ فِي مَذَمَّتِهِ، فَحَمَلُوا اَلْقَاسِمَ بْنَ اَلْعَلاَء عَلَى أَنْ يُرَاجِعَ فِي أَمْرِهِ! فَخَرَجَ إِلَيْهِ: قَدْ كَانَ أَمْرُنَا نَفَذَ إِلَيْكَ فِي اَلْمُتَصَنِّعِ اِبْنِ هِلاَلٍ لاَ رَحِمَهُ اَللَّهُ، بِمَا قَدْ عَلِمْتَ لَمْ يَزَلْ لاَ غَفَرَ اَللَّهُ لَهُ ذَنْبَهُ وَ لاَ أَقَالَهُ عَثْرَتَهُ يُدَاخِلُ فِي أَمْرِنَا بِلاَ إِذْنٍ مِنَّا وَ لاَ رِضًى، يَسْتَبِدُّ بِرَأْيِهِ، فَيَتَحَامَى مِنْ دُيُونِنَا ، لاَ يُمْضِى مِنْ أَمْرِنَا إِلاَّ بِمَا يَهْوَاهُ وَ يُرِيدُ، أَرْدَاهُ اَللَّهُ بِذَلِكَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ ، فَصَبَرْنَا عَلَيْهِ حَتَّى بَتَرَ اَللَّهُ بِدَعْوَتِنَا عُمُرَهُ، وَ كُنَّا قَدْ عَرَّفْنَا خَبَرَهُ قَوْماً مِنْ مَوَالِينَا فِي أَيَّامِهِ، لاَ رَحِمَهُ اَللَّهُ! وَ أَمَرْنَاهُمْ بِإِلْقَاءِ ذَلِكَ إِلَى اَلْخَاصِّ مِنْ مَوَالِينَا ، وَ نَحْنُ نَبْرَأُ إِلَى اَللَّهِ مِنِ اِبْنِ هِلاَلٍ لاَ رَحِمَهُ اَللَّهُ، وَ مِمَّنْ لاَ يَبْرَأُ مِنْهُ. وَ أَعْلِمِ اَلْإِسْحَاقِيَّ سَلَّمَهُ اَللَّهُ وَ أَهْلَ بَيْتِهِ مِمَّا أَعْلَمْنَاكَ مِنْ حَالِ هَذَا اَلْفَاجِرِ، وَ جَمِيعِ مَنْ كَانَ سَأَلَكَ وَ يَسْأَلُكَ عَنْهُ مِنْ أَهْلِ بَلَدِهِ وَ اَلْخَارِجِينَ، وَ مَنْ كَانَ يَسْتَحِقُّ أَنْ يَطَّلِعَ عَلَى ذَلِكَ، فَإِنَّهُ لاَ عُذْرَ لِأَحَدٍ مِنْ مَوَالِينَا فِي اَلتَّشْكِيكِ فِيمَا يُؤَدِّيهِ عَنَّا ثِقَاتُنَا، قَدْ عَرَفُوا بِأَنَّنَا نُفَاوِضُهُمْ سِرَّنَا، وَ نَحْمِلُهُ إِيَّاهُ إِلَيْهِمْ وَ عَرَفْنَا مَا يَكُونُ مِنْ ذَلِكَ إِنْ شَاءَ اَللَّهُ تَعَالَى.[22]

اشکال

اولا عنوان ثقاتنا و ثقتی اخص خبر هر ثقه‌ای است و استدلال به چنین احادیثی، اخص از مدعاست (ادعا حجیت تعبدی خبر مطلق ثقه است).

ثانیا این چنین عناوینی ظهور در آن دارد که این اشخاص نه تنها یک فرد ثقه و راستگو بلکه مورد اعتماد معصوم و صاحب اسرار و حمله‌ی معارف ایشان می‌باشد و بدیهی است که خبر چنین فردی مفید اطمینان خواهد بود.

    14. روایاتی که طرح احادیث با صرف مخالفت آن با رأی یا ذوق را ممنوع دانسته‌اند، مانند:

وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ اِبْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ اَلْحَذَّاءِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ يَقُولُ: وَ اَللَّهِ إِنَّ أَحَبَّ أَصْحَابِي إِلَيَّ أَوْرَعُهُمْ وَ أَفْقَهُهُمْ وَ أَكْتَمُهُمْ لِحَدِيثِنَا وَ إِنَّ أَسْوَأَهُمْ عِنْدِي حَالاً وَ أَمْقَتَهُمْ إِذَا سَمِعَ اَلْحَدِيثَ يُنْسَبُ إِلَيْنَا وَ يُرْوَى عَنَّا فَلَمْ يَقْبَلْهُ اِشْمَأَزَّ مِنْهُ وَ جَحَدَهُ وَ كَفَّرَ مَنْ دَانَ بِهِ وَ هُوَ لاَ يَدْرِي لَعَلَّ اَلْحَدِيثَ مِنْ عِنْدِنَا خَرَجَ وَ إِلَيْنَا أُسْنِدَ فَيَكُونُ بِذَلِكَ خَارِجاً مِنْ وَلاَيَتِنَا.[23]

اشکال

این روایات تنها دلالت بر حرمت اجتهاد در مقابل نص و إعمال سلیقه و نظر در برابر فرمایشات معصومین علیهم‌السلام دارد و ارتباطی به شرائط حجیت خبر ندارد.

    15. روایاتی که موافقت با کتاب یا مخالفت با عامّه را از مرجّحات احادیث متعارض برشمرده‌اند، مانند:

سَعِيدُ بْنُ هِبَةِ اَللَّهِ اَلرَّاوَنْدِيُّ فِي رِسَالَتِهِ اَلَّتِي أَلَّفَهَا فِي أَحْوَالِ أَحَادِيثِ أَصْحَابِنَا وَ إِثْبَاتِ صِحَّتِهَا عَنْ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ اِبْنَيْ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اَلصَّمَدِ عَنْ أَبِيهِمَا عَنْ أَبِي اَلْبَرَكَاتِ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ عَنْ أَبِي جَعْفَرِ بْنِ بَابَوَيْهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ عَنْ أَيُّوبَ بْنِ نُوحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ قَالَ: قَالَ اَلصَّادِقُ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : إِذَا وَرَدَ عَلَيْكُمْ حَدِيثَانِ مُخْتَلِفَانِ فَاعْرِضُوهُمَا عَلَى كِتَابِ اَللَّهِ ، فَمَا وَافَقَ كِتَابَ اَللَّهِ فَخُذُوهُ وَ مَا خَالَفَ كِتَابَ اَللَّهِ فَرُدُّوهُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوهُمَا فِي كِتَابِ اَللَّهِ ، فَاعْرِضُوهُمَا عَلَى أَخْبَارِ اَلْعَامَّةِ ، فَمَا وَافَقَ أَخْبَارَهُمْ فَذَرُوهُ وَ مَا خَالَفَ أَخْبَارَهُمْ فَخُذُوهُ.[24]

اشکال

این دسته از روایات ممکن است اساسا ناظر بر تعارض دو روایت مقطوع الصدور باشد و علاج تعارض منحصر به اخبار ظنی نیست.

مرحوم صدر پس ارائه و بررسی مجموع این روایات، می‌فرمایند که با صرف نظر از عدم ظهور این احادیث و ناتمام بودن دلالت آن‌ها، روایاتی که قابل استفاده برای اثبات حجیت تعبدی خبر واحد وجود دارد، نهایتا ۱۵ روایت می‌باشد و واضح است که با صرف ۱۵ روایت نمی‌توان ادعای تواتر نمود. ایشان تنها راه برون رفت از این مشکل را علاوه کردن جهت کیفی به این معیار کمّی می‌دانند و معتقدند که با در نظر گرفتن برخی از قرائن کیفی، اطمینان به صدور و عدم تعمّد روات به کذب نسبت به این روایات حاصل خواهد شد.[25]

عمده‌ترین روایتی که می‌تواند مفید اطمینان به صدور و اثبات حجیت خبر واحد باشد، دو روایت ذیل است:

روایت اول: مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى جَمِيعاً عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيِّ قَالَ: اجْتَمَعْتُ أَنَا وَ الشَّيْخُ أَبُو عَمْرٍو رَحِمَهُ اللَّهُ عِنْدَ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ فَغَمَزَنِي أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ أَنْ أَسْأَلَهُ عَنِ الْخَلَفِ فَقُلْتُ لَهُ يَا أَبَا عَمْرٍو إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أَسْأَلَكَ عَنْ شَيْ‌ءٍ وَ مَا أَنَا بِشَاكٍّ فِيمَا أُرِيدُ أَنْ‌ أَسْأَلَكَ عَنْهُ فَإِنَّ اعْتِقَادِي وَ دِينِي أَنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ حُجَّةٍ إِلَّا إِذَا كَانَ قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ بِأَرْبَعِينَ يَوْماً فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ رُفِعَتِ الْحُجَّةُ وَ أُغْلِقَ بَابُ التَّوْبَةِ فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُ‌ نَفْساً إِيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ‌ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ‌ فِي إِيمانِها خَيْراً فَأُولَئِكَ أَشْرَارٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُمُ الَّذِينَ تَقُومُ عَلَيْهِمُ الْقِيَامَةُ وَ لَكِنِّي أَحْبَبْتُ أَنْ أَزْدَادَ يَقِيناً وَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ ع سَأَلَ رَبَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُرِيَهُ كَيْفَ يُحْيِي الْمَوْتَى‌ قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى‌ وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي‌ وَ قَدْ أَخْبَرَنِي أَبُو عَلِيٍّ أَحْمَدُ بْنُ إِسْحَاقَ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ وَ قُلْتُ مَنْ أُعَامِلُ أَوْ عَمَّنْ آخُذُ وَ قَوْلَ مَنْ أَقْبَلُ فَقَالَ لَهُ- الْعَمْرِيُّ ثِقَتِي فَمَا أَدَّى إِلَيْكَ عَنِّي فَعَنِّي يُؤَدِّي وَ مَا قَالَ لَكَ عَنِّي فَعَنِّي يَقُولُ فَاسْمَعْ لَهُ وَ أَطِعْ فَإِنَّهُ الثِّقَةُ الْمَأْمُونُ وَ أَخْبَرَنِي أَبُو عَلِيٍّ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا مُحَمَّدٍ ع عَنْ مِثْلِ ذَلِكَ فَقَالَ لَهُ- الْعَمْرِيُّ وَ ابْنُهُ ثِقَتَانِ فَمَا أَدَّيَا إِلَيْكَ عَنِّي فَعَنِّي يُؤَدِّيَانِ وَ مَا قَالا لَكَ فَعَنِّي يَقُولَانِ فَاسْمَعْ لَهُمَا وَ أَطِعْهُمَا فَإِنَّهُمَا الثِّقَتَانِ الْمَأْمُونَانِ فَهَذَا قَوْلُ إِمَامَيْنِ قَدْ مَضَيَا فِيكَ قَالَ فَخَرَّ أَبُو عَمْرٍو سَاجِداً وَ بَكَى ثُمَّ قَالَ سَلْ حَاجَتَكَ فَقُلْتُ لَهُ أَنْتَ رَأَيْتَ الْخَلَفَ مِنْ بَعْدِ أَبِي مُحَمَّدٍ ع فَقَالَ إِي وَ اللَّهِ وَ رَقَبَتُهُ مِثْلُ ذَا وَ أَوْمَأَ بِيَدِهِ فَقُلْتُ لَهُ فَبَقِيَتْ وَاحِدَةٌ فَقَالَ لِي هَاتِ قُلْتُ فَالاسْمُ قَالَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ أَنْ تَسْأَلُوا عَنْ ذَلِكَ وَ لَا أَقُولُ هَذَا مِنْ عِنْدِي فَلَيْسَ لِي أَنْ أُحَلِّلَ وَ لَا أُحَرِّمَ وَ لَكِنْ عَنْهُ ع فَإِنَّ الْأَمْرَ عِنْدَ السُّلْطَانِ أَنَّ أَبَا مُحَمَّدٍ مَضَى وَ لَمْ يُخَلِّفْ وَلَداً وَ قَسَّمَ مِيرَاثَهُ وَ أَخَذَهُ مَنْ لَا حَقَّ لَهُ فِيهِ وَ هُوَ ذَا عِيَالُهُ يَجُولُونَ لَيْسَ أَحَدٌ يَجْسُرُ أَنْ يَتَعَرَّفَ إِلَيْهِمْ أَوْ يُنِيلَهُمْ شَيْئاً وَ إِذَا وَقَعَ الِاسْمُ وَقَعَ الطَّلَبُ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَمْسِكُوا عَنْ ذَلِكَ [26] . [27]

این روایت هم از حیث سند و هم از حیث دلالت محفوف به قرائنی است که از هر دو جهت موجب اطمینان خواهد بود. اما از جهت سند حائز اهمیت است[28] زیرا:

اولا این روایت قرب إسناد دارد و فقط با دو واسطه نقل شده است.

ثانیا مصدر این روایت کتاب کافی است که از یک سو هیچ شکی در انتساب این کتاب به مرحوم کلینی وجود ندارد و از سوی دیگر مرحوم کلینی ضابط‌ترین ناقل روایت و متخصص‌ترین محدّث امامیه است که مثل مرحوم شیخ طوسی در حق ایشان می‌فرماید: کتابی دقیق‌تر و صحیح‌تر از کافی در اسلام نوشته نشده است. همچنین باتوجه به اینکه این روایت در تمام نسخه‌های کتاب کافی وجود دارد، احتمال تصحیف و اشتباه هم نسبت به آن منتفی خواهد بود.

ثالثا باتوجه به اینکه مرحوم کلینی این روایت را از دو راوی نقل نموده است، احتمال خطأ نسبت به آن منتفی است.

رابعا ناقل این روایت محمد یحیی العطار و محمد بن عبدالله حمیری هستند که هردو از مشایخ و صاحب جلالت قدر هستند و هیچ‌کس نسبت به وثاقت و ضابطیت آن‌ها شک و تأملی ندارد و اطمینان به صدق آن‌ها وجود دارد.

خامسا سائل در این روایت جناب عبدالله بن جعفر حمیری است که از اجلّاء طائفه و مشهور به وثاقت و ضابطیت است و مرحوم نجاشی او را شیخ اصحاب در قم معرفی می‌کند در حالی که اصحاب قم در نقل حدیث بسیار سخت‌گیر بوده‌اند.