درس اصول استاد حمید درایتی

موضوع: ترتب (3)

0.0.0.1مقدمه چهارم: از مرحوم نایینی

ایشان مقدمه دیگری در ارتباط با ترتب مطرح می کند:

اگر دو دلیل متزاحم یکی مشروط به قدرت شرعی و دیگری مشروط به قدرت عقلی باشد ترتب تصویر نمی شود زیرا:

ملاک ترتب این است که دو واجب متزاحم حتی در مورد تزاحم واجد ملاک باشد اما اگر واجب مهم در فرض تزاحم، ملاک نداشته باشد ترتب بی معنا می شود چون ترتب می گوید واجب متزاحم در فرض ترک یا عصیان واجب دیگر واجب است به نحو طولی. پس اولا باید ملاک داشت باشد تا بحث شود به نحو طولی امر می شود یا نه.

پس با توجه به این نکته که ملاک تزاحم واجدیت ملاک حتی در فرض ترتب است پس اگر دلیلی مشروط به قدرت شرعی باشد نمی توانیم احراز کنیم که این دلیل در فرض تزاحم واجد ملاک است لذا نمی توان امر ترتبی و طولی را اثبات کرد چون دلیلی که مشروط به قدرت شرعی است و مقید است و اطلاق ندارد و نمی توان گفت حتی در فرض مزاحمت واجد ملاک است.

ایشان بعد از ذکر این کبری کلی ان را تطبیق به فرد می کند که:

در مورد قدرت شرعی مثل وضو ،که شارع وجوب وضو را مشروط به وجدان اب کرده است و این را از این که تیمم را مشروط به عدم وجدان اب کرده است پس وضو مشروط به وجدان اب شده است.

منظور از وجدان اب به قرینه داخلی و خارجی این نیست که آب در خارج پیدا نشود بلکه وجدان اب یعنی جایی که مصرف اب مانع شرعی نداشته باشد که قرینه داخلی (ان کنتم مرضی) است که مریض اب دارد اما نمی تواند استعمال کند پس ملاک عدم وجدان شرعی است که جایی که استعمال اب مجاز است پس این ایه قرینه داخلی دارد که وجدان اب به معنی قدرت شرعی است.

قرینه خارجیه: روایاتی که گفته است اگر اب ضرر دارد تیمّم کن و وضو نگیر پس اگر اب وجود دارد و ضرر دارد پس عدم وجدان، عدم قدرت شرعی است.

پس وجوب وضو مشروط به قدرت شرعی است.

سپس ایشان دو مثال فقهی می اورد که نتیجه این مقدمه بحث ترتب است:

مثال1: اگر اب به مقدار کمی بود و انسانی به اب نیاز داشت و همچنین وقت نماز شده بود که با ان مقدار اب می تواند یک کار را انجام دهد که در این جا نجات اهم و مقدم است اما اگر شخص معصیت کرد و با اب وضو گرفت و نماز خواند ایا نماز صحیح است؟

اگر قائل به ترتب باشیم بنا به ترتب اگر اهم عصیان شد مهم امر دارد پس اگر از اب برای نجات استفاده نکرد و وضو گرفت و نماز خواند علی القاعده باید نماز صحیح باشد اما طبق این مقدمه ما روشن می شود که نماز صحیح نیست چون واجب مهم که وجوب وضو است مشروط به قدرت شرعی است پس در فرض مزاحمت ملاک ندارد لذا معنی ندارد که امر نداشته باشد ولو به نحو طولی چون ملاک ندارد. پس نماز باطل است.

مثال 2: اگر کسی مقداری اب دارد و هم وضو ندارد و هم لباسش نجس است و با ان مقدار اب نمی تواند هر دو کار را انجام دهد که در این جا باید لباس را بشوید چون اهم است و وضو مهم است چون بدل (تیمم) دارد اما اگر وضو گرفت و لباس را نشست و از باب اضطرار با لباس نجس نماز خواند، نماز باطل است چون وضو مشروط به قدرت شرعی است پس وضو امر نداشته است.

لذا با این توضیح وجه کلام شیخ و میرزای شیرازی روشن می شود که این دو قائل به ترتب هستند اما وضو و نماز را باطل دانسته اند چون مشروط به قدرت شرعی است. بله سید صاحب عروة قائل به صحت شد است اما این از روی غفلت از این نکته بوده است.

0.0.0.1.1اشکال اقای خویی به مرحوم نایینی:

هیچ وقت ترتب متوقف بر کشف ملاک نیست چون کشف ملاک با امر است و تا مولی امر نکند ما نمی توانیم بفهمیم که ملاک است پس اگر ترتب مشروط به وجود ملاک شود دور می شود. (راه کشف ملاک امر است و امر هم مشروط به کشف ملاک می شود پس دور شد.)

پس بحث ترتب به ملاک معلق نیست بلکه ترتب می گوید اگر دو تکلیف به دو ضد تعلق گرفته بود ما می بینیم این دو ضد به اطلاقه با هم غیر قابل جمع است پس از اطلاق مهم صرف نظر می کنیم لذا اگر امر به وضو مطلق بود اما از اطلاق ان رفع ید می کنیم و حمل به مقید می کنیم. پس اقای خویی می گوید ترتب یعنی دو امر که به اطلاقه نمی تواند امتثال شود پس اطلاق هر کدام را مقید به ترک و عصیان دیگری می شود پس کبری کلام مرحوم نایینی درست نیست.

استناد مرحوم نایینی در صغری به فتوی مشهور در عدم صحت نماز هم درست نیست چون این دو مثال فقهی:

مثال 2: بحث در طهارت خبثی و حدثی بود که ربطی به بحث ترتب ندارد چون بحث ترتب در دو امر استقلالی است اما دو امر ضمنی ترتب ندارد و طهارت حدثی و خبثی از شرایط نماز است که امر انها امر ضمنی ست پس عصیان طهارت خبثی و حدثی هر دو عصیان نماز است.

لذا همیشه در دو واجب استقلالی بحث ترتب مطرح می شود پس فتوی فقها ربطی به ترتب ندارد چون در حوزه ترتب نیست. پس کلام سید درست بوده است.

مثال اول مرحوم نایینی هم درست نیست. که سیاتی...