موضوع: المیاه /کتاب الطهاره /المختصر النافع

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در این بود که اگر در اثر ملاقات آب با نجاست یکی از اوصاف سه گانه که بو یا طعم یا رنگ آب است، تغییر کند آب نجس می‌شود. در بحث تغییر رنگ گفتیم دلایلی که اقامه شده نیاز به بررسی دارد که این روایات چقدر می تواند مسأله را اثبات کند بعد از آنکه مفروغ عنه بود تغییر رنگ موجب نجاست می شود. بحث در دلیل روایی این حکم بود که دلیل بر نجاست چنین آبی بود. یکی از کتبی که روایات در آن بود کتاب دعائم بود.

1- کتاب دعائم الاسلام

نویسنده کتاب «نعمان بن محمد بن منصور بن احمد حیّون تمیمی مغربی» است. کنیه او ابوحنیفه است و از این جهت به او ابوحنیفه نمی گویند که با ابوحنیفه از علمای اهل سنت اشتباه نشود. ایشان بزرگترین فقیه اسماعیلیه است. تا سال 363 زندگی کرده است و چهار سال در دستگاه فاطمیون بوده است مهمترین مسئولیت او قاضی القضات بوده است. در مباحث علمی بسیار پرکار بوده است و غالبا کتابهای او کلامی و فقهی است که مهمترین آنها دعائم الاسلام، اساس التأویل و «المجالس و المسایرات» است. تاریخ ولادت او دقیقا معلوم نیست بعضی گفته اند سال 259 هجری قمری بوده است. مهمترین فضیلت ایشان در باب قرآن است که تسلط به قرآن و تفاسیر آن داشته است.

مشهورترین قول این است که ابتداء مالکی بوده بعد اسماعیلی شده است. ابن خلکان گفته مالکی است. برخی از بزرگان شیعه مثل ابن شهرآشوب و مقدس اردبیلی و آیت الله سیستانی و آیت الله شبیری ایشان را شیعه دوازده امامی می دانند. ذهبی و عسقلانی از اهل سنت نیز او را شیعه دوازده امامی می دانند. دعائم الاسلام اسم کامل آن «دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام عن اهل‌بیت رسول‌الله علیه و علیهم افضل السلام» است. اشکالی که به این کتاب است این است که این کتاب در مورد باورهای دینی مذهب اسماعیلیه است و به سفارش المعز لدین الله نوشته شده است از این جهت ممکن است گفته شود به خاطر مذهبش قابل استناد نباشد. تمام ابواب فقهی در آن آمده است. دعائم الاسلام از دو بخش تشكيل شده است: بخش اول: در عبادات است و شامل ۷ كتاب مى‌شود مانند: ولايت، طهارت، نماز، زكات، روزه، حج و جهاد. بخش دوم: در معاملات، كه شامل ۲۵ كتاب مى‌شود مانند: معاملات، نذر و...، خوردنى‌ها و آشاميدنى‌ها، طب، شكار، احكام سربريدن، احكام ازدواج و طلاق و عتق، هديه، وصيت و ارث، ديات و حدود، سرقت، ارتداد، غصب، عاريه، احكام قضاوت و...

آیت الله خویی قائل به مجهول الحال بودن قاضی نعمان است. سید بحرالعلوم او را معتبر می داند. این کتاب توسط اسماعلیلیان استفاده می شود.

علامه مجلسى درباره اين كتاب مى‌فرمايد: «بيشتر روايات اين كتاب موافق با رواياتى است كه در كتاب‌هاى روايتى مشهور شيعه وجود دارد ولى مؤلف اين كتاب از ائمه بعد از امام جعفر صادق عليه‌السلام روايتى نقل نمى‌كند و دليل آن هم ترس از خلفاى اسماعيلى بوده ولى در پوشش تقيه حرف حق را فرموده است و اين را با دقت و تعمق در كتاب مى‌توان فهميد»

شيخ عباس قمى درباره اين كتاب مى‌فرمايد: «كتاب دعائم الاسلام معروف است و در آن كتاب ردهايى بر ابوحنيفه نعمان بن ثابت و مالك و شافعى و غير ايشان از علماى عامه نوشته.كتاب دعائم كتاب نيكويى است مگر اين كه مؤلف آن از ترس خلفاى اسماعيليه در تقيه حركت مى‌كرد.»

ابن شهر آشوب و صاحب جامع الروات، مؤلف آن را شيعه نمى‌دانند ولى كتاب وى را كتاب خوبى مى‌دانند. - گروه سوم نه كتاب را معتبر مى‌دانند و نه مؤلف آن را مانند: صاحب جواهر.

بعضی از علما به عنوان منبع از کتاب دعائم استفاده کرده و روایات آن را ذکر کرده اند هرچند برخی دیگر نه آن را تأیید می کنند و نه به آن استناد می کنند.

نقد دیگر در مورد کتاب دعائم این است که روایاتش مرسل است. ارسال موجب ضعف روایات می شود. برخی از علما به این جهت این کتاب را معتبر نمی دانند.

2- نظر استاد در مورد کتاب دعائم

بحث مستوفایی در مورد کتاب دعائم در خاتمه مستدرک الوسائل[1] وجود دارد. محدث نوری ابعاد این کتاب را بحث کرده است. در مقدمه کتاب دعائم نوشته شده محدث نوری بحث مفصلی دارد که ما را از تحقیق بیشتر در زمینه این کتاب بی نیاز کرده است.

اگر کتابی از کتب مشهوره باشد و روایت مرسلی داشته باشد، به خاطر مشهور بودن کتاب، با توجه به سیره عقلا و ثقه بودن صاحب کتاب پی به حجیت روایات آن می بریم. کتاب دعائم کتاب مشهوری نیست و علامه مجلسی می فرماید «وجدته» یعنی وجاده ای است نه اینکه اجازه ای باشد. اگر وجاده ای باشد، ضعف دارد شاید این کتاب نویسنده اش قاضی نعمان نباشد حتی اگر قاضی نعمان شیعه باشد. اگر کتاب به حد استفاضه نرسد، نمی تواند مرسلاتش حجت باشد. علامه مجلسی می فرماید استیناس برای ما حاصل می شود ولی دلیل نمی تواند باشد. فقط به عنوان مؤید می تواند مورد استفاده قرار گیرد.