موضوع: المیاه/ کتاب الطهاره/ المختصر النافع

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در این بود که اگر آب جاری قلیل باشد، آیا با برخورد با نجاست نجس می شود یا نه؟ گفتیم فقها عموما فتوی به عدم نجاست داده‌اند و علامه حلی فتوایی دارند که با بقیه علما مخالف است. گفتیم دلیل اینکه آب جاری هرچند قلیل باشد نجس نمی شود دو روایت است یکی روایت داود بن سرحان و دیگری روایت محمد بن اسماعیل بن بزیع. این روایات را بیان کردیم و بررسی دلالی کردیم. بیان کردیم دلیل علامه حلی روایاتی است که می گوید اگر آب به اندازه کر باشد نجس نمی شود؛ مفهوم این روایات این است که اگر آب به اندازه کر نباشد، با برخورد با نجاست نجس می شود. در جمع بندی بین این روایات نیازمند قاعده طهارت می شویم و وارد بررسی این قاعده می شویم.

1- قاعده طهارت

محقق ایروانی[1] می فرماید یکی از قواعد مسلم فقهی قاعده طهارت می باشد. ایشان فرموده در این قاعده باید چند مطلب مورد بحث قرار گیرد که عبارتند از:

١ - مضمون القاعدة.

٢ - مدرك القاعدة.

٣ - عموم القاعدة للشك في النجاسة الذاتية.

٤ - عموم القاعدة لمورد استصحاب النجاسة.

٥ - شمول القاعدة لموارد الشبهة الحكمية.

٦ - قاعدة الطهارة حكم ظاهري أو واقعي.

٧ - شرطية الطهارة أو مانعية النجاسة.

٨ - تطبيقات.

1.1- مضمون قاعده طهارت

ایشان فرموده مضمون قاعده طهارت واضح است و آن عبارتست از حکم به طهارت هر شی ای که شک در طهارت آن داریم و احتمال نجاست آن را می دهیم. در اینصورت حکم ظاهری به طهارت داده تا جایی که علم به نجاست حاصل نشده است.

1.2- مدرک قاعده

ایشان فرموده برای این قاعده می توان به چهار امر تمسک کرد:

1. تمسک به موثقه عمار از امام صادق علیه السلام که در آن آمده است «كُلُّ شَيْ‌ءٍ نَظِيفٌ حَتَّى تَعْلَمَ أَنَّهُ قَذِرٌ فَإِذَا عَلِمْتَ‌ فَقَدْ قَذِرَ وَ مَا لَمْ تَعْلَمْ فَلَيْسَ عَلَيْك‌»[2] ایشان فرموده دلالت این روایت واضح است و مهمترین دلیل بر مسأله است.

2. تمسک به بعضی روایات خاصه ای که از مجموعه آنها یک قاعده کلیه به دست می آید: از جمله آن روایات، روایت معتبره حماد بن عثمان است «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِي دَاوُدَ الْمُنْشِدِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ يُونُسَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الْمَاءُ كُلُّهُ طَاهِرٌ حَتَّى يُعْلَمَ‌ أَنَّهُ‌ قَذِر»[3] و موثقه حفص بن غیاث «مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَفْصِ‌ بْنِ غِيَاثٍ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: مَا أُبَالِي أَ بَوْلٌ‌ أَصَابَنِي‌ أَوْ مَاءٌ إِذَا لَمْ أَعْلَم‌»[4] اینکه روایت فرموده «اذا لم أعلم» دلالت دارد بر اینکه شک و عدم علم برای حکم به طهارت کافی است و این عبارت اخری از مضمون قاعده طهارت است.

روایت بعدی صحیحه علی بن جعفر است که در آن آمده «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ خِنْزِيرٍ أَصَابَ ثَوْباً وَ هُوَ جَافٌّ هَلْ تَصْلُحُ الصَّلَاةُ فِيهِ قَبْلَ أَنْ يَغْسِلَهُ قَالَ نَعَمْ يَنْضِحُهُ بِالْمَاءِ ثُمَّ يُصَلِّي فِيهِ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْفَأْرَةِ وَ الدَّجَاجَةِ وَ الْحَمَامِ‌ وَ أَشْبَاهِهَا تَطَأُ الْعَذِرَةَ ثُمَّ تَطَأُ الثَّوْبَ أَ يُغْسَلُ قَالَ إِنْ كَانَ اسْتَبَانَ مِنْ أَثَرِهِ شَيْ‌ءٌ فَاغْسِلْهُ وَ إِلَّا فَلَا بَأْس‌»[5] سوال می کند از موش و مرغ و کبوتر و شبیه اینها که قدم روی عذره می گذارد و بعد قدم روی لباس می گذارد. از حضرت سوال کردند که آیا باید آن لباس شسته شود. ایشان فرمود اگر اثری از آن نجاست روی لباس معلوم بود آن را بشویید وگرنه لازم نیست. اینکه حضرت حکم به عدم وجوب شستن هنگام عدم رؤیت نجاست می کنند دلیلش قاعده طهارت است.

در روایت دیگر آمده «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَمَّارِ بْنِ مُوسَى السَّابَاطِيِ‌ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ يَجِدُ فِي إِنَائِهِ فَأْرَةً وَ قَدْ تَوَضَّأَ مِنْ ذَلِكَ الْإِنَاءِ مِرَاراً أَوِ اغْتَسَلَ مِنْهُ أَوْ غَسَلَ ثِيَابَهُ وَ قَدْ كَانَتِ الْفَأْرَةُ مُتَسَلِّخَةً فَقَالَ إِنْ كَانَ رَآهَا فِي الْإِنَاءِ قَبْلَ أَنْ يَغْتَسِلَ أَوْ يَتَوَضَّأَ أَوْ يَغْسِلَ ثِيَابَهُ ثُمَّ فَعَلَ ذَلِكَ بَعْدَ مَا رَآهَا فِي الْإِنَاءِ فَعَلَيْهِ أَنْ يَغْسِلَ ثِيَابَهُ وَ يَغْسِلَ كُلَّ مَا أَصَابَهُ ذَلِكَ الْمَاءُ وَ يُعِيدَ الْوُضُوءَ وَ الصَّلَاةَ وَ إِنْ كَانَ إِنَّمَا رَآهَا بَعْدَ مَا فَرَغَ مِنْ ذَلِكَ وَ فَعَلَهُ فَلَا يَمَسَّ مِنْ ذَلِكَ الْمَاءِ شَيْئاً وَ لَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‌ءٌ لِأَنَّهُ لَا يَعْلَمُ مَتَى سَقَطَتْ فِيهِ ثُمَّ قَالَ لَعَلَّهُ أَنْ يَكُونَ إِنَّمَا سَقَطَتْ فِيهِ تِلْكَ السَّاعَةَ الَّتِي رَآهَا»[6] از حضرت سوال می کند شخصی در ظرفش موشی می بیند که چندین بار از آن ظرف وضو گرفته یا در آن غسل کرده و یا لباسش را در آن شسته است در حالی که موش متسلخ شده -یعنی از هم پاشیده- حضرت فرمودند اگر قبل از اینکه وضو بگیرد یا غسل کند یا لباسش را بشوید موش را دیده بود بعد این کارها را کرده بوده است باید دوباره وضو بگیرد و نمازها را اعاده کند و غسل کند ولی اگر بعد از اینکه این کارها را انجام داد بعد موش را دید، اشکالی ندارد و اعمالی که انجام داده درست بوده و لباس و بدنش پاک است و چیزی به عهده او نیست چرا که ممکن است همان ساعتی که آن را دیده موش در آن افتاده باشد. این حکم حضرت که فرموده ممکن است در آن ساعتی که دیدی موش در آن افتاده باشد، تمام نیست مگر اینکه قاعده طهارت صحیح باشد.

روایات دیگری نیز در مقام ذکر شده است.

ایشان فرموده استدلال به روایات خاصه در قاعده طهارت مشروط به دو شرط است یکی اینکه الغاء خصوصیت از مورد روایات شود به بوسیله تنقیح مناط کردن و گرنه باید بگوییم اختصاص به مورد خودش دارد. دیگر اینکه باید بگوییم مستند حکم به طهارت در این روایات فقط قاعده طهارت بوده نه مدرک دیگری از قبیل استصحاب طهارت.

استاد ایروانی فرموده اگر شرط اول هم تمام باشد ولی شرط دوم تمام نیست چرا که حکم امام علیه السلام در روایت «الماء کل طاهر...» مستند به استصحاب طهارت آب است و اینکه در روایت دوم حضرت علی علیه السلام به نجاست اعتنا نکردند به خاطر استصحاب طهارتی است که قبل از احتمال اصابت بول وجود داشت. و عدم لزوم شستشو هنگام عدم استبانه اثر در لباس، مستند به استصحاب طهارت لباس یا عدم اصابت نجاست است و عدم نیاز به شستشوی لباس در موثقه عمار مستند به استصحاب طهارت آب است تا موقعی که یقین به وقوع موش در آب نباشد.

ایشان می فرماید بالفرض که هر دو شرط تمام باشد و بتوان قاعده طهارت را از موارد مذکوره بدست آورد ممکن است گفته شود آنچه که از این ادله فهمیده می شود حجیت فی الجمله قاعده طهارت است ولی نمی توان از آن در شبهات حکمیه یا مواردی که شک در نجاست ذاتیه داریم استفاده کنیم بر خلاف امر اول که می توان به اطلاق آن تمسک کرد.