موضوع: شروط متعاقدین /فقه پزشکی /مسائل مستحدثه

خلاصه مباحث گذشته:

بحث ما در رابطه با شرطیت عقل به اینجا منتهی شد که ممکن است در مورد شرطیت آن شک کنیم. اگر می دانیم شخص عاقل نیست، بحثی ندارد و نمی تواند طرف قرارداد واقع شود مستقلا. اگر در موردی می دانیم که فردی حائز شرایط است تکلیفش واضح است. اگر شک داشته باشیم نیاز به اختبار دارد یعنی باید اختبار شود تا معلوم شود واجد صلاحیت انعقاد قرارداد درمانی است یا نه؟

در مورد اختبار مسائلی طرح شد که در اخلاق پزشکی مورد توجه صاحبنظران این رشته قرار گرفته است. گفته اند ممکن است یک برداشت عمومی داشته باشیم و یک تست های سنجش سلامت از بیمار بگیریم.

1- شرطیت عقل در متعاقدین

گفتیم در فقه باشرط عقل، مجنون خارج می شود. این تقسیم را فقها مطرح نکرده اند که بگوییم شخص یا عاقل است یا مجنون یا شک در جنون او داریم. شاید به خاطر نادر بودن موارد فرد سوم این تقسیم را مطرح نکرده باشند و فرض شک را متعرض نشده باشند.

بعضی فقها عقل را شامل رشد می دانند، می گویند وقتی عاقل می گوییم شامل رشید می شود. اگر شرط عقل و رشد را از هم جدا کنیم باید به گونه ای بحث کنیم و اگر رشد را جزء عقل قرار دهیم باید نحو دیگری بحث کنیم.

گفتیم برای عقل دو معنا می توان در نظر گرفت. اگر عقل را به معنای قوه عاقله بگیریم، مجنون خارج می شود ولی اگر گفتیم مراد از عقل، تفکر و تعقل است، کسی که بیهوش است هرچند قوه را دارد ولی الان تفکر ندارد یا کسی که خواب است همینطور است. این قوه غیر از فعلیت تفکر و تعقل است. اگر عقل را به معنای فعلیت تعقل بگیریم همه عناوین را می توان با قید عقل خارج کرد. فقهای ما اگرچه در مورد جنون بحث زیادی نکرده اند لکن در مورد محجور که بحث کرده اند، کسانی را که باید با قید عقل خارج می شدند با قید رشد خارج کرده اند چون آنجا کیفیت اختبار رشد را مطرح کرده اند و افرادی که به رشد نرسند خارج می شوند.

در مورد جنون باید بحث شود تا معلوم شود چه مرتبه ای از جنون باعث بطلان معاملات شخص می شود. صاحب جواهر نیز فرمود جنون مراتب دارد و مجنون می تواند قاصد باشد ولی در عین حال مجنون باشد. باید چارچوبی برای عقل مشخص کنیم تا معلوم شود حداقل عقل برای صحت معاملات او چقدر است.

1.1- کیفیت اختبار عقل

در مبسوط شیخ طوسی، کیفیت اختبار رشد آمده است. ایشان فرموده گاهی شخص را محجور می کنیم به خاطر ملک خودش مانند شخص صغیر و گاهی به خاطر ملک دیگران مانند شخص ورشکسته. ایشان فرموده «و أما المحجور عليه بحق نفسه فهو الصبي و المجنون و السفيه، و هذا الكتاب [الباب خ ل] مقصور على ذكر الحجر على هؤلاء، و الأصل في الحجر على الصبي قوله تعالى «وَ ابْتَلُوا الْيَتامى حَتّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ» و قوله: و ابتلوا أراد و امتحنوا لأن الابتلاء الاختبار في اللغة، و اليتيم من مات أبوه قبل بلوغه»[1]

صبی باید مورد اختبار قرارگیرد. بالغ بودن علائمش واضح است لکن رشید بودن یک مقدار سخت تر است. ایشان فرموده کیفیت اختبار رشد این است «و إيناس الرشد منه أن يكون مصلحا لماله عدلا في دينه فأما إذا كان مصلحا لما له غير عدل في دينه أو كان عدلا في دينه غير مصلح لما له فإنه لا يدفع إليه ماله و متى كان غير رشيد لا يفك حجره و إن بلغ و صار شيخا، و وقت الاختبار يجب أن يكون قبل البلوغ حتى إذا بلغ إما أن يسلم إليه ماله أو يحجر عليه، و قيل: إنه يكون الاختبار بعد البلوغ، و الأول أحوط لقوله تعالى «وَ ابْتَلُوا الْيَتامى حَتّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً» فدل على أنه يكون قبله و لأنه لو كان الاختبار بعد البلوغ أدى إلى الحجر على البالغ الرشيد إلى أن يعرف حاله و ذلك لا يجوز»[2] ایشان کسی را رشید می داند که مصلح مالش باشد و عدالت در دین داشته باشد. ایشان عدالت در دین را نیز شرط رشد دانسته ولی دیگران این شرط را قبول ندارند و به ایشان اشکال کرده اند.

ایشان فرموده کیفیت اختبار این است که اگر ذکور باشد یا اناث، کیفیت اختبار فرق دارد همچنین اگر شخص طوری تربیت شده که رفت و آمد به بازار نداشته یا اینکه به گونه ای تربیت شد که رفت و آمد به بازار داشته فرق دارد. ایشان فرموده « فإذا ثبت ذلك فنحن نبين كيفية اختباره فيما بعد، و جملته أن الأيتام على ضربين ذكور و إناث، فالذكور على ضربين: ضرب يبذلون في الأسواق و يخالطون الناس بالبيع و الشراء، و ضرب يصانون عن الأسوق. فالذي يخالطون الناس و يبذلون في الأسواق فإنه يقرب اختبارهم بأن يأمره الولي أن يذهب إلى السوق و يساوم في السلع و يقاول فيها و لا يعقد العقد فإن رآه يحسن ذلك و لا يغبن فيه علم أنه رشيد و إلا لم يفك عنه الحجر، و قيل أيضا: إنه يشترى له سلعة بغير أمره و يواطئ البائع على بيعها من اليتيم و ينفذه الولي إليه ليشتريها منه، و قيل أيضا: إنه يدفع إليه شيئا من المال ليشترى به سلعة و يصح شراؤه للضرورة في حال صغره لنختبره، و إن كان اليتيم ممن يصان عن الأسواق مثل أولاد الرؤساء و الأمراء فإن اختبارهم أصعب فيدفع إليهم الولي نفقة شهر يختبرهم بها فينظر فإن دفعوا إلى أكرتهم و غلمانهم و عمالهم و معامليهم حقوقهم من غير تبذير و أقسطوا في النفقة على أنفسهم في مطاعمهم‌و مشاربهم و مكاسبهم سلم إليهم المال، و إن وجدهم بخلاف ذلك لم يسلم إليهم»

قبلا گفتیم نظر شیخ طوسی این است که عقد را خود صبی نمی تواند منعقد کند. اینجا می فرماید کیفیت اختبار به این نیست که عقد را خودش منعقد سازد. تفاوت در اختبار بین ذکور و اناث که ایشان مطرح کرده، به خاطر نوع رفتارهای فرهنگی است. ایشان این تفاوت را لحاظ کرده است.

نکته ای که در کلام ایشان وجود دارد این است که ایشان اختبار را روی رفتار برده نه اینکه صرفا روی درک ذهنی برده باشد. تستهایی که در اخلاق پزشکی مطرح شده صرفا درک ذهنی را مشخص می کند ولی روش اختبار شیخ طوسی بالاتر است و رفتار شخص را مدنظر قرار می دهد. اینکه در آیه می فرماید ﴿ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدا﴾ باید آگاهی شخص را اختبار کنیم یا رفتار و عمل او را. شیخ می فرماید فهمیدن برای اقدام عاقلانه کافی نیست بلکه یک شرط آن است.

نکته دیگر اینکه ایشان می فرماید دو نحو دیگری برای اختبار گفته اند. یک راه این است «و قيل أيضا: إنه يشترى له سلعة بغير أمره و يواطئ البائع على بيعها من اليتيم و ينفذه الولي إليه ليشتريها منه»

راه دیگر این است که «و قيل أيضا: إنه يدفع إليه شيئا من المال ليشترى به سلعة و يصح شراؤه للضرورة في حال صغره لنختبره»

پس ایشان سه نوع تست بیان کرد. بعد ایشان می فرماید اگر یتیم از بچه هایی باشد که در کوچه و بازار نمی رود اختبارش به این شکل است «و إن كان اليتيم ممن يصان عن الأسواق مثل أولاد الرؤساء و الأمراء فإن اختبارهم أصعب فيدفع إليهم الولي نفقة شهر يختبرهم بها فينظر فإن دفعوا إلى أكرتهم و غلمانهم و عمالهم و معامليهم حقوقهم من غير تبذير و أقسطوا في النفقة على أنفسهم في مطاعمهم‌و مشاربهم و مكاسبهم سلم إليهم المال، و إن وجدهم بخلاف ذلك لم يسلم إليهم» اختبار این افراد سخت تر است. کودکی که رفت و آمد در بازار ندارد. برای اختبار ایشان، خرج یک ماه کودک را به او می دهند تا ببینید می تواند با آن امورات زندگی را بگذراند. اگر مشاهده کردیم که در نفقه معتدل بود و عادلانه رفتار کرد، رشید است.

اشکالی به ایشان شده به اینکه شما در اینصورت گفتید باید پول را به خودش دهیم تا خرج کند در حالی که نظر شما این بود که خودش معامله را واقع نسازد مگر اینکه بگوییم اشکالی ندارد و برای آزمایش مجبور هستیم بگوییم این مقدار خرج کردن مانعی ندارد.

در مورد اناث نیز ایشان می فرماید «و أما الإناث فإنه يصعب اختبارهن لأنهن لا يطلع عليهن أحد و لا يظهرن لأحد فيدفع إليهن شيئا من المال و يجعل نساء ثقات يشرفن عليهن فإن غزلن و استغزلن و نسجن و استنسجن و لم يبذرن سلم المال إليهن، و إن كن بخلاف ذلك لم يسلم إليهن و إذا بلغت المرأة و هي رشيدة دفع إليها مالها و جاز لها أن تتصرف فيه سواء كان لها زوج أو لم يكن فإن كان لها زوج جاز لها أن تتصرف في مالها بغير إذن زوجها و يستحب لها ألا تتصرف إلا بإذنه و ليس بواجب»

می فرماید سنجش خانم ها سخت تر است. آزمایش خانمی که در آستانه بلوغ است و سن او کم است سخت تر است. می فرماید مقداری مال به او می دهند و یکسری خانم مورد اعتماد پیدا می کند که بر رفتار او اشراف داشته باشند. ایشان می فرماید اگر ریسندگی و بافندگی کرد یا دیگران را بکار گرفت و از آنها در ریسندگی و بافندگی خوب کار کشید -درجایی که خادمه دارند- و اسراف اموال نشد، معلوم می شود رشید است.

بحث کیفیت اختبار، بحث فقهی نیست. برای فقیه لازم است بداند ولی خود فقیه نمی تواند از ادله بفهمد چون دلیل نداریم برای کیفیت اختبار. آیه فقط فرموده اختبار کنید ولی اینکه چگونه باشد بیان نشده است. کیفیت اختبار ممکن است روشهای معتبری داشته باشد که از آنها استفاده می کنیم.