موضوع: سقط جنین/ فقه پزشکی/ مسائل مستحدثه

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در ادله سقط جنین بود. گفتیم در حرمت تکلیفی سقط جنین، اختلافی وجود ندارد و مسأله اجماعی است. اما از نظر اینکه دلیل حکم چیست، گفتیم به اطلاق و عموم آیاتی از قرآن کریم برای حرمت سقط جنین استدلال شده است. بیان شد که بعضی از فقها در دلالت آیات اشکال کرده اند. گفته بودند در آیات، قتل نفس آمده ولی در مراحلی از رشد کودک در رحم، قتل نفس صدق نمی کند. اقوالی که در مسأله نقل شد، نشان داد که بعضی از فقها دلالت آیاتی که دال بر قتل نفس است را شامل مراحلی از سقط جنین نمی دانند و شامل مواردی که ولوج روح نشده باشد نمی دانند.

گفتیم نفس و روح از لحاظ لغوی در اطلاقاتی که در قرآن آمده، به معنای ولوج روح ارتباط ندارد و اینگونه نیست که حتما باید ولوج روح شده باشد تا صدق نفس کند. گفتیم نفس در قرآن به معنای فرد متشخص است و فرد متشخص از همان لحظه‌ای که لقاح صورت می گیرد، محقق می شود. این کلام با مبنای ملاصدرا که نفس را جمسانیة الحدوث و روحانیة البقاء می داند، تناسب دارد.

1- معنای جنین از نظر لغت

در رابطه با کلمه جنین از لحاظ پزشکی وقتی که لقاح بین اسپرم و تخمک زن، صورت می گیرد اولین مرحله، تا موقعی که متولد می شود،جنین اسم های متفاوتی دارد که مثلا یکی از آنها نطفه است. آیا جنین که مورد بحث ماست یکی از مراحل 9 ماه حمل است یا همه مراحل را جنین می گویند. این بحث برای ما از این جهت مهم است که ممکن است فقط بعضی از مراحل سقطش، حرمت داشته باشد.

در مصباح المنیر آمده «الْجَنِينُ وَصْفٌ لَهُ مَا دَامَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ»[1] بچه تا موقعی که در شکم مادر باشد را جنین گویند. در تاج العروس آمده «و الجَنِينُ‌، كأَميرٍ: الوَلَدُ ما دامَ‌ في البَطْن ِ لاسْتِتارِهِ فيه‌»[2] این عبارت مانند عبارت مصباح است. گفته اینکه جنین می گویند به خاطر استتار آن در بطن است. اطبا نیز در بحث های خودشان می گویند «جنین شناسی» که شامل تمام مراحل می باشد.

یک اصطلاحی در لغت بیان شده که کتاب موسوعه احکام اطفال آن را به این صورت آورده «و الجنين في اللغة الولد ما دام في الرحم، و عند الأطباء ثمرة الحمل في الرحم إلى أن ينتهي الأسبوع الثامن يُسمّى جنيناً و بعده يدعى بالحمل»[3] در اصطلاح بعد از دوماه به آن جنین نمی گویند بلکه حمل می گویند.

پس جنین در لغت به تمام مراحل صدق می کند. شیخ مفید در مقنعه در مورد جنین فرموده «هو الصورة قبل أن تلجه الروح»[4] ایشان در مورد دیه جنین فرموده «فإن ألقت جنينا و هو الصورة قبل أن تلجه الروح كان عليه مائة دينار» این مرحله ای که دیه اش صد دینار است را جنین نامیده است. پس اینجا جنین به مرحله خاصی گفته شده است.

مرحوم کلینی حدیثی را نقل کرده که مستند فتوای شیخ مفید در باب دیه است. در این روایت به نظر می آید به یک مرحله از مراحل رشد، جنین گفته شده است. در روایت آمده «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ بِأَسَانِيدِهِ إِلَى كِتَابِ ظَرِيفٍ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع قَالَ: جَعَلَ دِيَةَ الْجَنِينِ مِائَةَ دِينَارٍ وَ جَعَلَ مَنِيَّ الرَّجُلِ إِلَى أَنْ يَكُونَ جَنِيناً خَمْسَةَ أَجْزَاءٍ فَإِذَا كَانَ جَنِيناً قَبْلَ أَنْ تَلِجَهُ الرُّوحُ مِائَةَ دِينَارٍ وَ ذَلِكَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ وَ هِيَ النُّطْفَةُ فَهَذَا جُزْءٌ ثُمَّ عَلَقَةً فَهُوَ جُزْءَانِ ثُمَّ مُضْغَةً فَهُوَ ثَلَاثَةُ أَجْزَاءٍ ثُمَّ عَظْماً فَهُوَ أَرْبَعَةُ أَجْزَاءٍ ثُمَّ يُكْسَى لَحْماً فَحِينَئِذٍ تَمَّ جَنِيناً»[5] تا قبل از عبارت «تم جنینا» با عبارت شیخ مفید همخوانی دارد. بعضی فرموده اند از این روایت استفاده می شود که جنین به همه مراحل اطلاق می شود اما در یک مرحله ای «تم جنینا» پس یک جنین تام داریم و یک جنین ناقص. بنابراین در این حدیث نمی توان گفت که جنین اصطلاح خاصی برای بعضی از مراحل می باشد.

روایت دیگری در مقام وجود دارد که اصل و مبنای ما قرار می گیرد و به ما می گوید به تمام مراحل جنین اطلاق می شود. در این روایت آمده « عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ أَوْ غَيْرِهِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: دِيَةُ الْجَنِينِ خَمْسَةُ أَجْزَاءٍ خُمُسٌ لِلنُّطْفَةِ عِشْرُونَ دِينَاراً وَ لِلْعَلَقَةِ خُمُسَانِ أَرْبَعُونَ دِينَاراً وَ لِلْمُضْغَةِ ثَلَاثَةُ أَخْمَاسٍ سِتُّونَ دِينَاراً وَ لِلْعَظْمِ أَرْبَعَةُ أَخْمَاسٍ ثَمَانُونَ دِينَاراً فَإِذَا تَمَّ الْجَنِينُ كَانَتْ لَهُ مِائَةُ دِينَارٍ فَإِذَا أُنْشِئَ فِيهِ الرُّوحُ فَدِيَتُهُ أَلْفُ دِينَارٍ أَوْ عَشَرَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ إِنْ كَانَ ذَكَراً وَ إِنْ كَانَ أُنْثَى فَخَمْسُمِائَةِ دِينَارٍ وَ إِنْ قُتِلَتِ الْمَرْأَةُ وَ هِيَ حُبْلَى فَلَمْ يُدْرَ أَ ذَكَراً كَانَ وَلَدُهَا أَوْ أُنْثَى فَدِيَةُ الْوَلَدِ نِصْفَانِ نِصْفُ دِيَةِ الذَّكَرِ وَ نِصْفُ دِيَةِ الْأُنْثَى وَ دِيَتُهَا كَامِلَةٌ»[6] در این روایت به تمام مراحل از وقتی که نطفه است تا وقتی که متولد می شود، جنین اطلاق شده است. این روایت صریح در این مطلب است که جنین به بعد از ولوج روح نیز صدق می کند.

روایت قبل که در آن آمده بود «جعل دیه الجنین» روای نقل به معنا می کرد که راوی الفاظ امام را نقل نکرده بود ولی در این روایت نقل به معنا نشده بلکه عبارت خود حضرت را نقل کرده است.