موضوع: سقط جنین/ فقه پزشکی/ مسائل مستحدثه

خلاصه مباحث گذشته:

بحث ما در رابطه با روایات دال بر حرمت سقط جنین بود. بحث در حدیثی بود که مرحوم شیخ حر عاملی در وسائل آورده است که از آن حرمت سقط جنین استفاده می شود.

1- روایات دال بر حرمت سقط جنین

مرحوم صاحب وسائل بابی آورده تحت عنوان «بَابُ عَدَمِ جَوَازِ سَقْيِ الدَّوَاءِ امْرَأَةً ارْتَفَعَ حَيْضُهَا شَهْراً مَعَ احْتِمَالِ الْحَمْل‌»[1] مشهور است که فتاوای صاحب وسائل، عناوین باب است. ایشان فرموده جایز نیست به زنی که یک ماه حیض ندیده، دارو دهیم که حائض نشود. در روایتی در این باب آمده «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ رِفَاعَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَشْتَرِي الْجَارِيَةَ فَرُبَّمَا احْتَبَسَ طَمْثُهَا مِنْ فَسَادِ دَمٍ أَوْ رِيحٍ فِي رَحِمٍ فَتُسْقَى دَوَاءً لِذَلِكَ فَتَطْمَثُ مِنْ يَوْمِهَا أَ فَيَجُوزُ لِي ذَلِكَ وَ أَنَا لَا أَدْرِي مِنْ حَبَلٍ هُوَ أَوْ غَيْرِهِ فَقَالَ لِي لَا تَفْعَلْ ذَلِكَ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّهُ إِنَّمَا ارْتَفَعَ طَمْثُهَا مِنْهَا شَهْراً وَ لَوْ كَانَ ذَلِكَ مِنْ حَبَلٍ إِنَّمَا كَانَ نُطْفَةً كَنُطْفَةِ الرَّجُلِ الَّذِي يَعْزِلُ‌ فَقَالَ لِي إِنَّ النُّطْفَةَ إِذَا وَقَعَتْ فِي الرَّحِمِ تَصِيرُ إِلَى عَلَقَةٍ ثُمَّ إِلَى مُضْغَةٍ ثُمَّ إِلَى مَا شَاءَ اللَّهُ وَ إِنَّ النُّطْفَةَ إِذَا وَقَعَتْ فِي غَيْرِ الرَّحِمِ لَمْ يُخْلَقْ مِنْهَا شَيْ‌ءٌ فَلَا تَسْقِهَا دَوَاءً إِذَا ارْتَفَعَ طَمْثُهَا شَهْراً وَ جَازَ وَقْتُهَا الَّذِي كَانَتْ تَطْمَثُ فِيهِ»[2]

1.1- بررسی سندی روایت

عده ای که به احمد بن محمد منتهی می شود را قبلا گفتیم ثقه است. روایت تا رفاعه مشکل سندی ندارد. رفاعه در کتب حدیثی، برای چند نفر بیان شده که با قرینه می توان او را شناخت. یکی از آنها رفاعه بن ابی رفاعه الهمدانی است. در مورد او آمده «دفع عليٌّ (عليه السّلام) إليه راية هَمْدان‌ يوم خرج إلى‌ صِفّين‌»[3] همدانی ها در صفین برای حضرت همت به خرج دادند. یک شعری منسوب به حضرت امیر علیه السلام است:

یکی دیگر رفاعه بن رافع است که از حضرت رسول صل الله علیه و آله است. در جامع الرواه هر وقت در کروشه «لام» می‌نویسد یعنی این شخص از اصحاب حضرت رسول صل الله علیه و آله است.

شخص دیگر رفاعه بن شداد است. او از اصحاب امیرالمومنین و امام حسن علیهما السلام است. شخص دیگر رفاعه بن عبد المنذر که مشهور است به ابولبابه که ستون توبه در مسجد النبی صل الله علیه وآله موجود است که ابولبابه خودش را آنجا بست و گفت تا توبه ام پذیرفته نشود، خودم را آزاد نمی کنم. هیچیک از این رفاعه ها در سند روایت مزبور نیامده است چرا که رفاعه در سند، از امام صادق علیه السلام نقل روایت کرده است.

دو رفاعه داریم که از حضرت صادق علیه السلام روایت نقل می کند. یکی رفاعه بن محمد الحضرمی است. در رجال ابی داود آمده که او ثقه است. رفاعه دیگر، رفاعه بن موسی الاسدی النخاس است. نخاس یعنی کسی که معاملات دواب و چارپایان انجام می داده است. نخس الدابه، یعنی به دابه سیخونک زد یعنی یه ابزار تیزی داشتند که اگر حیوان حرکت نمی کرد به او می‌زدند تا حرکت کند. رفاعه بن موسی شخصیت عظیمی دارد و رفاعه در حدیث، همین است. گفته اند ایشان از اصحاب امام صادق علیه السلام است. رفاعه بن محمد حضرمی نیز از اصحاب حضرت صادق علیه السلام بود. اینکه چطور اینها را از هم تشخیص دهیم با مراجعه به رواتشان مشخص می شود. اینکه از چه کسی نقل کرده یا چه کسی از او نقل روایت می کند قرینه می شود که کدام رفاعه مدنظر است. اینجا راوی ابن محبوب است. در جامع الرواه ذیل بیان ویژگی های راوی، مروی عنه و اینکه از چه کسی روایت می کند را بیان می کند. در مورد رفاعه، دو صفحه مطلب نوشته است.

بالفرض اگر مشخص نشد، که کدام رفاعه است فرقی ندارد چرا که هر دو رفاعه ثقه هستند. در رجال نجاشی آمده «رفاعة بن موسى الأسدي النخاس‌: روى عن أبي عبد الله و أبي الحسن عليهما السلام، كان‌ ثقة في‌ حديثه‌ مسكونا إلى‌ روايته‌، لا يعترض عليه بشي‌ء من الغمز، حسن الطريقة. له كتاب مبوب في الفرائض. أخبرنا الحسين بن عبيد الله قال: حدثنا أحمد بن جعفر قال: حدثنا حميد بن زياد قال: حدثنا أحمد بن الحسن البصري قال: حدثنا أبو شعيب صالح بن خالد المحاملي عنه بكتابه»[4]

1.2- بررسی دلالی روایت

شخصی می گوید من جاریه خرید می کنم و گاهی حیض نمی بیند- ممکن است به خاطر بیماری باشد یا مشکلات دیگر- به خاطر این تأخیر، دارویی می خورد و همان روز حائض می شود. می گوید آیا جایز است این دارو را به او بدهم چرا که ممکن است این عدم حیض به خاطر بیماری باشد یا به خاطر حمل و حامله بودن. حضرت فرمودند این کار را انجام نده. اینجا احتمال حاملگی بوده ولی در عین حال حضرت اجازه نمی دهند. رفاعه می گوید تنها یکماه است که حیض او عقب افتاده و احتمال حاملگی ضعیف است. اگر حتی عدم حیض ناشی از حاملگی باشد، در حد یک نطفه ای بیش نیست. حضرت در اینصورت نیز می فرماید جایز نیست چرا که وقتی نطفه در رحم قرار گرفت، تبدیل به علقه می شود. وجود آی یودی در رحم باعث دفع اسپرم می شود. در بعضی از روش های جلوگیری از بارداری این مطلب بحث شده که آیا این روشها جایز است یا نه؟ فقها می گویند باید مکانیزم عمل آن وسیله معلوم شود. فتوا این است که اگر پس از لقاح باعث اسقاط می شود منع دارد ولی اگر جلوگیری از لقاح می کند مشکلی ندارد.

این روایت سندا و دلاله دال بر مطلب است که از «لَا تَفْعَلْ ذَلِكَ» و «فَلَا تَسْقِهَا دَوَاءً» استفاده حرمت سقط جنین می شود از اول نقطه ای که نطفه در رحم زن قرار می گیرد.