موضوع: دیه جنین/ فقه پزشکی/ مسائل مستحدثه

خلاصه مباحث گذشته:

بحث ما در دیه جنین بود. روایت ظریف را به عنوان دلیل اصلی قول مشهور ذکر کردیم.

1- بررسی روایت ظریف در مورد دیه جنین

در کتاب جواهر آمده «و ظاهر المبسوط الإجماع عليه، بل لعله كذلك لما تسمعه من ندرة المخالف»[1] در کتاب مبسوط آمده «إذا ضرب بطن امرأة فألقت جنينا كاملا و هو الحر المسلم ‌فديته عندنا مائة دينار، و عندهم فيه غرة عبد أو أمة بقيمة نصف عشر الدية، و الغرة من كل شي‌ء خياره»[2] از تعبیر ایشان که فرموده «عندنا» ظهور در اجماع دارد. مخالفت ابن عقیل و ابن جنید مضر نیست چرا که معلوم النسب هستند. البته «ندرت مخالف» که صاحب جواهر فرموده تعبیر دقیقی نیست باید می گفتند «معلومیت مخالف»

صاحب جواهر برای دلیل قول مشهور روایت ظریف را می آورد و می گوید «للمعتبرة المستفيضة كالصحيح» ما گفتیم روایت صحیحه است ولی صاحب جواهر می فرماید روایت معتبره است. معتبره به چه روایتی می گویند. گفته اند معتبره به روایتی می‌گویند که جمیع یا اکثر فقها به آن عمل کرده باشند. مستفیضه نیز به معنای خبرواحدی است که بیش از سه راوی داشته باشد. آیت الله سبحانی فرموده «إذا تجاوز عدد رواته عن ثلاثة فهو مستفيض»[3] منظور از خبر مستفیض، خبر واحدی است که راوی آن از سه نفر بیشتر باشد. حال باید بررسی کنیم که آیا می توان بیشتر از سه نفر راوی بیابیم یا نه.

خبر ظریف را که مرحوم صاحب وسائل نقل کرده فرموده «مُحَمَّدُ بْنُ‌ يَعْقُوبَ‌ بِأَسَانِيدِه‌»[4] ذیل حدیث فرموده «وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ‌ وَ الشَّيْخُ كَمَا مَرَّ نَحْوَه‌»

مرحوم کلینی بعد از بیان این روایت فرموده «وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع‌»[5] منظور کلینی از این «بهذا الاسناد» با توجه به عبارات قبل ایشان عبارتند از «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ جَمِيعا قَالا عَرَضْنَا كِتَابَ الْفَرَائِضِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع فَقَالَ هُوَ صَحِيحٌ»[6] که در واقع دو سند است. این دو سند صحیح است. مراد از صحیح در کلام حضرت این است که روایاتش قابل اعتماد است.

در سند دیگری مرحوم کلینی آورده «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِيفٍ عَنْ أَبِيهِ ظَرِيفِ بْنِ نَاصِحٍ قَالَ حَدَّثَنِي رَجُلٌ يُقَالُ لَهُ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَيُّوب قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو عَمْرٍو الْمُتَطَبِّب قَالَ: عَرَضْتُهُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ أَفْتَى أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع فَكَتَبَ النَّاسُ فُتْيَاهُ وَ كَتَبَ بِهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى أُمَرَائِهِ وَ رُءُوسِ أَجْنَادِهِ»[7] عبدالله بن ایوب، توثیق نشده است ولی ابوعمرو المتطبب ثقه است. مرجع ضمیر «عرضته» کتاب ظریف است. ظریف نویسنده کتابی است که دیات آنجا ذکر شده است. ظریف سندی دارد به نام «عبدالله بن ایوب» که ناشناس است و او از ابوعمرو نقل روایت کرده است. ابوعمرو از اصحاب امام صادق علیه السلام است ولی ظریف از اصحاب امام باقر علیه السلام است. ظاهرا اینطور بوده که روایت ظریف از عبدالله بن ایوب است و عبدالله ابن ایوب از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام نقل روایت می کرده است ولی شاید برای ابوعمرو هم ناشناس بوده است. ابوعمرو رفته نزد امام صادق علیه السلام و گفته کتاب ظریف را عبدالله بن ایوب نقل کرده، حضرت فرمودند مشکلی ندارد و این فتوای امیر المومنین علیه السلام است و به آن عمل کنید. بنابراین امام صادق علیه السلام هم کتاب ظریف را تأیید کرده است ولی سند کتاب ظریف به عبدالله بن ایوب می رسیده که ظریف بن ناصح نیز او را نمی شناخته است. به نظر ما عبدالله بن ایوب جزء سند کتاب ظریف است و ابوعمر کتاب ظریف را به امام صادق علیه السلام عرضه کرده است.

مرحوم کلینی می فرماید سهل بن زیاد از حسن بن جهم، نقل روایت می کند. حسن بن جهم مورد وثوق است. اگر «عده من اصحابنا عن سهل بن زیاد عن حسن بن جهم» داشته باشیم، این روایت نیز صحیح می شود. پس ما چهار طریق صحیح درست کردیم که روایت مستفیضه شد ولی صاحب جواهر در این موارد خدشه داشته است به این خاطر ایشان تعبیر کرده «کالصحیح» و تعبیر به معتبره کرده است نه صحیحه. در مورد بنی فضال بحث است چرا که جزء واقفه است پس صحیحه نیست ولی ما آن را صحیحه می دانیم. در مورد ابراهیم بن هاشم، نیز بحث است. طریق دوم، یونس بن عبدالرحمن نیز بحثهایی دارد و تکذیب هایی دارد. طریق سوم نیز سهل است که اختلافی است همینطور طریق چهارم که سهل در آن است، مشکل دارد. لکن ما این اشکال ها را قبول نداریم و روایت را صحیحه می دانیم.

در مورد ظریف یک راوی بیشتر نداریم که او هم ثقه است. در مورد ظریف از شیخ طوسی داریم «و قال الشيخ: «ظريف بن ناصح، له كتاب الديات، أخبرنا به الشيخ المفيد أبو عبد الله رحمه الله، عن أبي الحسن أحمد بن محمد بن الحسن بن الوليد، و أخبرنا ابن أبي جيد، عن محمد بن الحسن بن الوليد، عن محمد بن الحسن الصفار، عن أحمد بن محمد بن عيسى، عن الحسن بن علي بن فضال، عنه». و عده في رجاله من أصحاب الباقر ع، قائلا: «ظريف بن ناصح، بياع الأكفان»»[8] ظریف 31 حدیث دارد که جمع آنها یک کتاب می شود. این روایت معتبره مراحل رشد جنین را تقسیم بندی کرده است.