موضوع: دیه جنین/ فقه پزشکی/ مسائل مستحدثه

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در دیه جنین بود. گفتیم سه نظر در مسأله وجود دارد. یکی قول مشهور و دیگری فتوی مرحوم عمانی و دیگری ابن جنید. مشهور گفته بودند اگر خلقت جنین کامل شده باشد ولی روح دمیده نشده باشد، صد دینار بدهد. عمانی گفته بود باید یک دیه کامل که هزار دینار است، بدهد. روایاتی را برای تأیید عمانی بیان کردیم و دلالت آنها را برای کلام عمانی نپذیرفتیم.

نظر ابن جنید در دیه جنین

فتوای دیگری که در مقابل قول جمهور وجود دارد، فتوی ابن جنید است. علامه در مختلف فرموده «و قال ابن الجنيد: و إذا القي الجنين ميّتا من غير أن تبين جناية بعد الجناية على الام، كانت فيه غرّة عبد أو أمة، إذا كانت الأم حرّة مسلمة، و قدر قيمة الغرّة قدر‌نصف عشر الدية.

و قال ابن أبي عقيل: دية الجنين عند آل الرسول عليهم السلام إذا كانت مضغة ما لم ينبت له العظم أربعون دينارا، أو غرّة عبد أو أمة بقيمة ذلك، فإن كان قد نبت له العظم و شقّ له السمع و البصر، ففيه الدية كاملة. و المشهور: الأوّل»[1] عبارت «من غیر أن تبین» معنای دور از ذهنی دارد و ظاهرا صحیح استنساخ نشده است. صاحب جواهر فرموده «إذا ألقى الجنين ميتا من غير أن تتبين حياته بعد الجناية على الأم»[2] این معنا صحیح است و مناسب با بحث ماست. یعنی جنایتی بر مادر صورت گرفته و بچه وقتی سقط شد، زنده نبوده است. ایشان فرموده اگر بچه وقتی سقط شد حیات نداشته باشد، دیه اش «غره عبد» است. ایشان با مشهور در دو موضع اختلاف دارد. یکی جایی که جنین خلقتش کامل شده ولی هنوز روح دمیده نشده دیه اش «غره عبد» یعنی پنجاه دینار است که مشهور می گفتند صد دینار. دیگر اینکه وقتی بچه به خاطر جنایت در شکم مادر مرده و مرده بدنیا آمده، دیه اش پنجاه دینار است. مشهور می گویند اگر روح دمیده شده باید دیه کامل داده شود ولی ایشان می گوید چون زنده متولد نشده باید پنجاه دینار بدهد.

0.1- مستند کلام ابن جنید

چند روایت در مقام وجود دارد که باید بررسی شود آیا می توان کلام ابن جنید را با آن ثابت کرد یا خیر.

در روایت سکونی آمده «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَضَى رَسُولُ اللَّهِ ص فِي‌ جَنِينِ‌ الْهِلَالِيَّةِ حَيْثُ رُمِيَتْ بِالْحَجَرِ فَأَلْقَتْ مَا فِي بَطْنِهَا غُرَّةَ عَبْدٍ أَوْ أَمَة»[3] در این روایت آمده که شخصی با سنگ زدن به شکم یک زن از قبیله هلالیه موجب سقط جنین شده است و حضرت رسول (ص) حکم به «غره عبد» کرده اند. این روایت نمی‌تواند سند ایشان باشد چرا که از این روایت نمی توان فهمید وضعیت جنین چگونه بوده و آیا روح دمیده بوده یا نه.

در روایت ابی بصیر آمده «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنْ ضَرَبَ رَجُلٌ بَطْنَ امْرَأَةٍ حُبْلَى فَأَلْقَتْ‌ مَا فِي‌ بَطْنِهَا مَيِّتاً فَإِنَّ عَلَيْهِ غُرَّةَ عَبْدٍ أَوْ أَمَةٍ يَدْفَعُهَا إِلَيْهَا»[4] این روایت، همان فرضی را می گوید باید «غره عبد» بدهید که ابن جنید می گوید.

در روایت داود بن فرقد آمده «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: جَاءَتِ امْرَأَةٌ فَاسْتَعْدَتْ عَلَى أَعْرَابِيٍّ قَدْ أَفْزَعَهَا فَأَلْقَتْ جَنِيناً فَقَالَ الْأَعْرَابِيُّ لَمْ يُهِلَّ وَ لَمْ يَصِحْ وَ مِثْلُهُ يُطَلُّ- فَقَالَ النَّبِيُّ ص اسْكُتْ سَجَّاعَةُ عَلَيْكَ غُرَّةٌ وَصِيفٌ عَبْدٌ أَوْ أَمَةٌ»[5] زنی خدمت حضرت رسید و گفت یک اعرابی او را ترسانده و او هم جنین خود را سقط کرده است. اعرابی گفت این بچه وقتی افتاد نه گریه کرده و نه جیغ زده- یعنی علائم حیات نداشته که دیه به عهده من باشد-حضرت فرمودند باید «غره عبد» بدهی. اینجا جنین مرده بدنیا آمده است ولی وضعیت قبل از تولدش معلوم نیست که آیا در شکم مادر روح داشته یا نه؟

در روایت دیگر آمده «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ ضَرَبَ ابْنَتَهُ وَ هِيَ حُبْلَى فَأَسْقَطَتْ‌ سِقْطاً مَيِّتاً فَاسْتَعْدَى زَوْجُ الْمَرْأَةِ عَلَيْهِ فَقَالَتِ الْمَرْأَةُ لِزَوْجِهَا إِنْ كَانَ لِهَذَا السِّقْطِ دِيَةٌ وَ لِي فِيهِ مِيرَاثٌ فَإِنَّ مِيرَاثِي مِنْهُ لِأَبِي فَقَالَ يَجُوزُ لِأَبِيهَا مَا وَهَبَتْ لَه‌»[6]

در روایت ابی عبیده آمده بود «ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنِ الْحَلَبِيِّ وَ أَبِي عُبَيْدَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ قَتَلَ امْرَأَةً خَطَأً وَ هِيَ عَلَى رَأْسِ‌ الْوَلَدِ تَمْخَضُ قَالَ عَلَيْهِ الدِّيَةُ خَمْسَةُ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ عَلَيْهِ لِلَّذِي فِي بَطْنِهَا غُرَّةٌ وَصِيفٌ أَوْ وَصِيفَةٌ أَوْ أَرْبَعُونَ دِينَاراً»[7] مردی زنی را کشته و زن باردار بوده است. باید دیه زن پرداخت شود و همچنین باید دیه سقط جنین را بدهد که با توجه به عبارت «تمخص» که عبارتست از موقعی که دیگر بچه می خواهد به دنیا بیاید یعنی روح دمیده شده است و دیه اش کامل است و طبق مشهور باید دیه کامل داده شود در حالی که حضرت فرموده «غره» که آن را به چهل دینار تفسیر کرده است که البته این قسمت را باید ابن جنید که قائل به پنجاه دینار است، پاسخ دهد.

در روایت دیگر آمده «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي وَلَّادٍ عَنْ أَبِي مَرْيَمَ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: أُتِيَ رَسُولُ اللَّهِ ص بِرَجُلٍ قَدْ ضَرَبَ امْرَأَةً حَامِلًا بِعَمُودِ الْفُسْطَاطِ فَقَتَلَهَا فَخَيَّرَ رَسُولُ اللَّهِ ص أَوْلِيَاءَهَا أَنْ يَأْخُذُوا الدِّيَةَ خَمْسَةَ آلَافِ دِرْهَمٍ وَ غُرَّةٌ وَصِيفٌ أَوْ وَصِيفَةٌ لِلَّذِي فِي بَطْنِهَا أَوْ يَدْفَعُوا إِلَى أَوْلِيَاءِ الْقَاتِلِ خَمْسَةَ آلَافِ [دِرْهَمٍ‌] وَ يَقْتُلُوهُ»[8] شخصی زن حامله ای را با چوب چادر کتک می زند و او را می کشد که حضرت فرمودند اولیای مقتول می توانند دیه او را بگیرند بعلاوه یک غره دیه جنین را. وضعیت کودک در این روایت معلوم نیست. لکن در روایت ابی عبیده و حلبی که سوال کردند، واضح است که روح دمیده شده است. یا اینکه مابقی دیه را به اولیای قاتل بدهند و او را قصاص کنند. باید بررسی شود که چرا مشهور طبق این روایات فتوا نداده اند.