موضوع: موارد جواز سقط جنین/ فقه پزشکی/ مسائل مستحدثه

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در مواردی بود که سقط جنین جایز است. سه مورد را بررسی کردیم. یکی اینکه جنین در شکم مادر مرده باشد. مورد دیگر این بود که استمرار حمل موجب مرگ مادر می شود. گفتیم در اینصورت قبل از ولوج روح مانعی ندارد که بچه سقط شود. در مورد بعد از ولوج روح گفتیم وقتی هر دو مسلمان زنده هستند دلیلی ندارد که جان مادر را مقدم کنیم و جنین را سقط کنیم. بعضی از فقها در این مسأله فرموده اند نفر سوم نمی تواند ترجیح دهد لکن خود مادر می تواند برای دفاع از جان خودش، جنین را سقط کند و جان خودش را نجات دهد.

مورد سومی که بررسی کردیم این بود که استمرار حاملگی، موجب مرگ مادر نمی شود ولی موجب بیماری ای می شود که ضرری و حرجی است که عادتا این بیماری قابل تحمل نیست.

1- جواز سقط جنین در صورت حرجی بودن قبل از ولوج روح

در حالت سوم، اگر هنوز ولوج روح نشده باشد، اگر جنین را حفظ کند، ضرری برای مادر پیش می آید که عادتا قابل تحمل نیست. آیا می توان گفت قاعده «لاضرر» اجازه می دهد که بچه را سقط کند؟ آیا می توان گفت قاعده لاضرر می گوید حکم ضرری جعل نشده و حرمت سقط حمل وجود ندارد؟

قاعده «لاضرر» می گوید اگر حکمی ضرر برای مکلف داشته باشد، برداشته می شود ولی نباید اجرای قاعده، موجب اضرار به غیر، باشد. در این مورد، مادر می گوید برای من ضرر دارد و بخاطر دفع ضرر، جنین را سقط می کنم و به جنین ضرر وارد می‌شود و به پدر جنین نیز، ممکن است بگوییم ضرر وارد می شود. اینجا صدق اضرار به غیر می کند. یکی از وجوهی که گفته اند «لاضرر» نمی تواند جواز سقط دهد همین است که «لاضرر» در جایی جاری است که یا طرف مقابل متضرر نشود یا اینکه ضرر خیلی کم باشد. پس «لاضرر» جاری نمی شود.

حال سوال می شود آیا قاعده «لاحرج» جاری می شود. خدای متعال تکلیف حرجی جعل نکرده است و سقط حرام نیست. برخلاف «لاضرر» قاعده «لاحرج» به شخص دیگر کاری ندارد. پس «لاحرج» جاری می شود. بزرگان «ضرر» را در فتوا نیاورده اند و کلمه عسر و حرج آورده اند به این دلیل که قاعده «لاضرر» را اینجا جاری نمی دانند ولی قاعده «لاحرج» را جاری می دانند.

2- جواز سقط جنین در صورت حرجی بودن بعد از ولوج روح

اما در صورتی که ولوج روح شده باشد بحث در این است که یک انسان کامل، وجود دارد که همه احکام مسلمان بر آن بار می شود. قرار است جان انسانی گرفته شود تا مادر مبتلی به بیماری ای نشود که حرجی باشد. اینجا می گوییم «لاحرج» اجازه جعل حکم حرمت سقط جنین نداده است. با این بیان می گوییم در مورد عسر و حرج ممکن است کسی بگوید بعد از ولوج روح، سقط جنین مانعی ندارد. پس قاعده این است که بعد از ولوج روح، سقط جنین جایز است ولی علما در این مسأله تردید کرده اند. در کتاب فقه و مسائل طبیه می گوید «و أمّا بالنسبة إلى قاعدتي نفي الحرج و العسر فلا نسلّمها، فإنّ‌ في شمول مثل قوله تعالى: ما جَعَلَ‌ عَلَيْكُمْ‌ فِي الدِّينِ‌ مِنْ‌ حَرَجٍ‌، و مثل قوله: يُرِيدُ الله‌ بِكُمُ‌ الْيُسْر، للجنين منع واضح، بل في شموله للأطفال غير المميّزين بل المميّزين إشكال، فإنّ‌ القدر المتيقّن من الخطاب فيهما (عليكم - بكم) هم المكلّفون، و لكن مع ذلك لا يتيسّر الفتوى بجواز إتلافها لصحة أمها لقوله تعالى: مَنْ‌ قَتَلَ‌ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ‌ أَوْ فَساد و غيره، و اللّه العالم»[1] ایشان می فرماید همانطور که «لاضرر» در ناحیه جنین می آید، و دفع ضرر نباید به قیمت ضرر به دیگری باشد، در مورد لاحرج نیز همینگونه است.

ما می گوییم این کلام صحیح نیست و قاعده «لاحرج» می گوید جایی که حرج وجود دارد اصلا تکلیفی جعل نشده است. بحث این است که این قاعده حکم اولیه را در ظرف خودش که عسر و حرج است برمی دارد. اینکه ایشان فرموده «لاحرج» شامل جنین نمی شود چون مکلف نیست، صحیح نیست و بحث دراین نیست. بحث این است که حکمی داریم به نام حرمت سقط جنین و این کار حرام، جایی موجب عسر و حرج می شود که «لاحرج» می گوید این حکم اینجا جعل نشده است. اگر فرض عسر و حرج کنیم، فرقی ندارد که ولوج روح شده باشد یا نه؛ ولی ایشان فرموده در صورت ولوج روح مشکل است که بگوییم مادر، به خاطر سلامت خودش، جایز است جنین را سقط کند. به نظر ما وقتی ملاک حرج شد، می گوییم حکم حرجی جعل نشده است و بین ولوج روح و بعد از آن فرقی نباید باشد. به نظر کسانی که اینجا مردد شده اند با اینکه مقتضای قاعده جواز است به خاطر اینکه مسأله دم است، احتیاط کرده اند.