موضوع: آناتازی /فقه پزشکی /مسائل مستحدثه

خلاصه مباحث گذشته:

بحث ما در آناتازی غیر فعال بود. گفتیم هرچند با فعل منفی یا آناتازی غیر فعال اگر کسی، موجب مرگ دیگری شد، در اینصورت این شخص به خاطر اینکه حفظ جان مسلمان نکرده گناه کار است ولی دیه و قصاص ندارد.

کلام فقها در رابطه با ترک فعل منجر به قتل

از علامه حلی کلامی را نقل کردیم. نتیجه آن کلام این است که «فالقاعدة الكليّة عنده هي ما قاله أخيرا: من أنّه «من رأى إنسانا في مهلكة فلم ينجه منها مع قدرته على ذلك لم يلزمه ضمانه»[1] قاعده کلی نزد علامه این است که اگر کسی انسانی را ببیند که در مهلکه ای گرفتار است و این شخص آن را نجات نمی دهد، این شخص گناه کار است ولی ضامن نیست. بعد می فرماید «و أمّا مسألة الاضطرار إلى طعام الغير مع طلب المضطرّ، فكأنّها استثناء من القاعدة الكلّية» علامه گفته بود اگر شخصی به کسی که در حال مرگ است و به آن غذا مضطر است طعام ندهد، ضامن است. موسوعه فقهیه فرموده این مورد استثناء شده ولی ما گفتیم اینجا استثناء نیست بلکه تخصصا خارج است. منع، فعل مثبت است و بحث ما در ترک فعل است یعنی عدم انجام کار. در ادامه آمده «و قال الشهيد الثاني في بحث الأطعمة من المسالك: «و لو منعه من الطعام فمات جوعا، ففي ضمانه له وجهان:

- من أنّه لم يحدث فيه فعلا مهلكا.

- و من أنّ‌ الضرورة أثبتت له في ماله حقّا، فكأنّه منع منه طعامه» در همان مسأله طعام اگر اجازه استفاده از طعام ندهد تا بمیرد در مورد ضمان دو وجه وجود دارد یکی اینکه این شخص کاری نکرده است که موجب مرگ او شده باشد. ولی وجه دیگر این است که بگوییم وقتی شخص مضطر شده یک حقی نسبت به مال مالک پیدا کرده و مالک او را از حقش باز داشته است. این وجه دوم همان است که علامه فرموده بود. منع کردن، غیر از این است که بگوید من کاری نکردم. در واقع وقتی منع کرده است، فعل مثبتی انجام داده که نتیجه آن قتل است پس ضمان می آورد. این فرق می کند با اینکه طبیب ترک فعل کند. اینجا عدم فعل است نه انجام فعل. در مسأله کشتی ای که در حال غرق شدن است، اگر کشتی را سبک کنید، غرق نمی شود، ایشان فرموده «لكن قال في مسألة السفينة المشرفة على الغرق: «و إذا قصّر من لزمه الإلقاء فلم يلق حتّى غرقت السفينة فعليه الإثم، لا الضمان كما لو لم يطعم صاحب الطعام المضطرّ حتّى هلك»اگر درون کشتی عده ای باشند که بار زیادی داشته باشد و در حال غرق شدن باشد اگر کشتی را سبک کنند، غرق نمی شود. کسی که بار در کشتی دارد واجب است بیرون بریزد تا کشتی غرق نشود. حال اگر شخص این کار را نکند و کشتی غرق شود و اینها غرق شوند، شهید ثانی فرموده این شخص گناه کرده ولی ضامن نیست، همانطور که در مسأله طعام مضطر، ضامن نبود. قبلا گفتن دو وجه وجود دارد از اینجا معلوم می شود که فتوای ایشان همین وجه عدم ضمان است و وجه ضمان را قبول ندارد. پس اگر فعل ایجابی نباشد، ضامن نیست.

صاحب جواهر در رابطه با مسأله کشتی در حال غرق فرموده «و قال صاحب الجواهر مشيرا إلى المسألة المتقدّمة: «فإذا قصّر من لزمه الإلقاء فلم يلق حتّى غرقت السفينة، فعليه الإثم لا الضمان، كما لو لم يطعم صاحب الطعام المضطرّ حتّى هلك و إن طلبه منه، و كذا كلّ‌ من تمكّن من خلاص إنسان من مهلكة فلم يفعل أثم و لا ضمان؛ للأصل و غيره، كما نصّ‌ عليه في المسالك و غيرها» ایشان تصریح کرده به اینکه حتی اگر از شخص طلب غذا کرده باشد، فعل مثبتی رخ نداده است. عدم اطعام به معنای قتل نیست. همینطور هر کسی که می تواند انسانی را از هلاک نجات دهد، ولی نجات نمی دهد گناه کرده ولی ضامن دیه و قصاص نیست به خاطر برائت از ضمان و غیر اصل که مرادش همین تردیدی است که در ضمان داریم و با وجود تردید، برائت جاری می شود. بعد فرموده «و قال السيّد العاملي: «و إذا قصّر من لزمه الإلقاء فعليه الإثم دون الضمان، كما لو لم يطعم صاحب الطعام المضطرّ حتّى هلك إذا لم يطلب المضطرّ منه، و كذا كلّ‌ من رأى إنسانا في مهلكة فلم ينجه منها مع قدرته على ذلك لم يلزمه ضمانه...»[2] همان قاعده کلیه ای را که علامه فرموده بود تکرار می کند. در این مسأله که اطعام ندادن، فعل ایجابی است که ضمان باشد یا عدم الفعل است در این مسأله شبهه داشته اند و غالبا فرموده اند فعل ایجابی نیست و ضمان نیست.