موضوع: تلقیح مصنوعی /فقه پزشکی /مسائل مستحدثه

خلاصه مباحث گذشته:

بحث ما در مسأله تلقیح مصنوعی توسط شوهر شرعی بود. البته اسپرم از شخص بیگانه گرفته می شود. تا اینجا نتیجه این شد که هرچند روایاتی اقامه کرده اند بر اینکه اصل در این مسأله احتیاط است اما اگر کار به جریان اصل عملی رسید، نمی توان گفت در خصوص فروج باید احتیاط کرد بلکه اصل برائت در شبهات حکمیه بدویه تحریمیه اینجا جاری می شود. البته اگر دلیل یافت شد جای جریان اصل نیست. دلیل در این مسأله به طور وضوح در دسترس نیست. باید فحص کرد تا دلیل پیدا کرد یا اینکه یأس از دلیل پیدا کرد. در کتاب جامع احادیث الشیعه روایاتی ذکر شده که ممکن است به مانحن فیه مرتبط باشد. در کتاب وسائل نیز بابی تحت عنوان «أَبْوَابُ نِكَاحِ الْعَبِيدِ وَ الْإِمَاءِ‌»[1] آمده است در این باب نیز روایاتی وارد شده است که ممکن است به مانحن فیه مرتبط باشد.

1- روایات دال بر حرمت تلقیح مصنوعی توسط زوج شرعی

در روایت کافی آمده است «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: فِي‌ رَجُلٍ‌ اشْتَرَى‌ جَارِيَةً لَمْ يَكُنْ صَاحِبُهَا يَطَؤُهَا أَ يَسْتَبْرِئُ رَحِمَهَا قَالَ نَعَمْ قُلْتُ جَارِيَةٌ لَمْ تَحِضْ كَيْفَ يُصْنَعُ بِهَا قَالَ أَمْرُهَا شَدِيدٌ غَيْرَ أَنَّهُ إِنْ أَتَاهَا فَلَا يُنْزِلْ عَلَيْهَا حَتَّى يَسْتَبِينَ لَهُ إِنْ كَانَ بِهَا حَبَلٌ قُلْتُ وَ فِي كَمْ يَسْتَبِينُ لَهُ قَالَ فِي خَمْسٍ وَ أَرْبَعِينَ لَيْلَة»[2] شخصی جاریه ای خریده است که صاحب آن با او رابطه جنسی نداشته است. از حضرت سوال می کند که آیا در اینصورت نیاز به استبراء دارد؟ حضرت فرمودند بله. بعد سوال می کند که جاریه ای است که حیض نمی بیند، در اینصورت چطور؟ حضرت می فرماید «امرها شدید» اگر رابطه برقرار کرد باید انزال در فرج نداشته باشد تا اینکه معلوم شود حامله نباشد. بعد می پرسد چند وقت اینطور باشد حضرت می فرماید چهل و پنج شب.

در روایت دیگر آمده است «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ اشْتَرَى جَارِيَةً وَ لَمْ‌ يَكُنْ‌ لَهَا زَوْجٌ‌ أَ يَسْتَبْرِئُ رَحِمَهَا قَالَ نَعَمْ قُلْتُ فَإِنْ كَانَتْ لَمْ تَحِضْ فَقَالَ أَمْرُهَا شَدِيدٌ فَإِنْ هُوَ أَتَاهَا فَلَا يُنْزِلِ الْمَاءَ حَتَّى يَسْتَبِينَ أَ حُبْلَى هِيَ أَمْ لَا قُلْتُ وَ فِي كَمْ تَسْتَبِينُ لَهُ قَالَ فِي خَمْسَةٍ وَ أَرْبَعِينَ يَوْما»[3] دلالتش مانند روایت قبل است.

در روایت دیگر آمده «رَوَى الْعَلَاءُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ اشْتَرَى جَارِيَةً وَ لَمْ‌ يَكُنْ‌ صَاحِبُهَا يَطَؤُهَا أَ يَسْتَبْرِئُ رَحِمَهَا قَالَ نَعَمْ- قُلْتُ جَارِيَةٌ لَمْ تَحِضْ كَيْفَ يَصْنَعُ بِهَا قَالَ أَمْرُهَا شَدِيدٌ فَإِنْ أَتَاهَا فَلَا يُنْزِلْ حَتَّى يَسْتَبِينَ لَهُ أَنَّهَا حُبْلَى أَوْ لَا قُلْتُ لَهُ فِي كَمْ يَسْتَبِينُ لَهُ ذَلِكَ قَالَ فِي خَمْسٍ وَ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً»[4]

وارد کردن منی در رحم زن، را حضرت می فرماید، انجام ندهید. روایات از این سنخ متعدد است.

در روایت دیگر آمده « عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع- قَالَ: فِي الرَّجُلِ يَشْتَرِي الْأَمَةَ مِنْ رَجُلٍ فَيَقُولُ إِنِّي لَمْ أَطَأْهَا فَقَالَ إِنْ وَثِقَ بِهِ فَلَا بَأْسَ بِأَنْ يَأْتِيَهَا وَ قَالَ فِي رَجُلٍ يَبِيعُ الْأَمَةَ مِنْ رَجُلٍ فَقَالَ عَلَيْهِ أَنْ يَسْتَبْرِئَ‌ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَبِيعَ»[5] شخصی از حضرت می پرسد که مردی کنیزی را از کسی می خرد و فروشنده می گوید با او جماع نکرده ام. حضرت می فرماید اگر به او اطمینان دارد اشکالی ندارد که با او نزدیکی کند. اما در مورد کسی که می خواهد کنیز را بفروشد واجب است قبل از فروش آن را استبراء کند تا اگر حامله باشد معلوم شود.

در روایت دیگر آمده «الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ رَبِيعِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع- عَنِ الْجَارِيَةِ الَّتِي لَمْ تَبْلُغِ الْمَحِيضَ وَ يُخَافُ عَلَيْهَا الْحَبَلُ فَقَالَ يَسْتَبْرِئُ رَحِمَهَا الَّذِي‌ يَبِيعُهَا بِخَمْسٍ وَ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً وَ الَّذِي يَشْتَرِيهَا بِخَمْسٍ وَ أَرْبَعِينَ لَيْلَة»[6] به نظر یکی از اینها کافی است یعنی اگر بایع استبراء کرده که همان کافی است ولی اگر نکرده، مشتری استبراء کند.

در روایت دیگر آمده « وَ عَنْهُ ص أَنَّهُ قَالَ: فِي الْجَارِيَةِ تُشْتَرَى‌ وَ يُخَافُ‌ أَنْ تَكُونَ حُبْلَى قَالَ تُسْتَبْرَأَ بِخَمْسٍ وَ أَرْبَعِينَ لَيْلَة»[7]

در روایت دیگر آمده «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع- عَنِ الرَّجُلِ يَشْتَرِي الْجَارِيَةَ وَ لَمْ تَحِضْ قَالَ يَعْتَزِلُهَا شَهْراً إِنْ كَانَتْ قَدْ مُسَّتْ قَالَ أَ فَرَأَيْتَ إِنِ ابْتَاعَهَا وَ هِيَ طَاهِرٌ وَ زَعَمَ صَاحِبُهَا أَنَّهُ لَمْ يَطَأْهَا مُنْذُ طَهُرَتْ قَالَ إِنْ كَانَ عِنْدَكَ أَمِيناً فَمَسَّهَا وَ قَالَ إِنَّ ذَا الْأَمْرَ شَدِيدٌ فَإِنْ كُنْتَ لَا بُدَّ فَاعِلًا فَتَحَفَّظْ لَا تُنْزِلْ عَلَيْهَا»[8] در مورد جاریه ای سوال می کند که حیض نمی بیند. حضرت می فرماید اگر صاحبش با او رابطه برقرار کرده یکماه باید از او کناره گرفت.

از مجموعه این روایات استفاده می شود که﴿وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ‌ حافِظُون﴾‌[9] حفظ از انزال در رحم زن شود به خاطر یک جهت خاصی.

روایات دیگری نیز نظیر همین روایات وارد شده است.

در مسأله دیگر آمده «الِاسْتِبْرَاءُ عَلَى الْبَائِعِ وَ مَنِ اشْتَرَى أَمَةً مِنِ امْرَأَةٍ فَلَهُ إِنْ شَاءَ أَنْ يَطَأَهَا‌»[10] قاضی نعمان می گوید «و إنما يستبرئ المشتري حذرا من أن تكون غير مستبرأة أو تكون حاملا من غيره فينسب الولد إليه فالاستبراء له حسن و الاستبراء حيضة تجزي البائع و المشتري‌» اینکه مشتری باید استبراء کند به خاطر احتیاط است که اگر بایع که وظیفه اش بوده استبراء کند، ولی استبراء نکرده است و مشتری استبراء می کند تا قضیه نسب به مشکل برنخورد.

در روایت دیگر آمده « رَوَى عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْقَاسِمِ‌ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَشْتَرِي الْجَارِيَةَ مِنَ الرَّجُلِ الْمَأْمُونِ فَيُخْبِرُنِي‌ أَنَّهُ‌ لَمْ‌ يَمَسَّهَا مُنْذُ طَمِثَتْ عِنْدَهُ وَ طَهُرَتْ قَالَ لَيْسَ بِجَائِزٍ أَنْ تَأْتِيَهَا حَتَّى تَسْتَبْرِئَهَا بِحَيْضَةٍ وَ لَكِنْ يَجُوزُ لَكَ مَا دُونَ الْفَرْجِ إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ الْإِمَاءَ ثُمَّ يَأْتُونَهُنَّ قَبْلَ أَنْ يَسْتَبْرِءُوهُنَّ فَأُولَئِكَ‌ الزُّنَاةُ بِأَمْوَالِهِم‌»[11] می فرماید اگر کنیز را خریده و استبراء نکرده با مال خودش زنا می کند.

از این روایات استفاده می شود که مذاق شرعی این است که انزال محدود می شود هرچند زوج شرعی است.

در روایت دیگر آمده « عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ أَخِيهِ الْحَسَنِ عَنْ زُرْعَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ اشْتَرَى جَارِيَةً وَ هِيَ‌ طَامِثٌ‌ أَ يَسْتَبْرِئُ رَحِمَهَا بِحَيْضَةٍ أُخْرَى أَمْ تَكْفِيهِ هَذِهِ الْحَيْضَةُ فَقَالَ لَا بَلْ تَكْفِيهِ هَذِهِ الْحَيْضَةُ فَإِنِ اسْتَبْرَأَهَا بِأُخْرَى فَلَا بَأْسَ هِيَ بِمَنْزِلَةِ فَضْلٍ»[12]

در کتاب وسائل در باب «نکاح عبید و اماء» روایاتی را آورده که همین مضامین را دارد. از این روایات استفاده می شود که خود انزال موضوعیت دارد.

در روایت آمده « مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع- عَنْ‌ رَجُلٍ‌ اشْتَرَى‌ جَارِيَةً حَامِلًا وَ قَدِ اسْتَبَانَ حَمْلُهَا فَوَطِئَهَا قَالَ بِئْسَ مَا صَنَعَ قُلْتُ فَمَا تَقُولُ فِيهِ قَالَ أَ عَزَلَ عَنْهَا أَمْ لَا قُلْتُ أَجِبْنِي فِي الْوَجْهَيْنِ قَالَ إِنْ كَانَ عَزَلَ عَنْهَا فَلْيَتَّقِ اللَّهَ وَ لَا يَعُودُ وَ إِنْ كَانَ لَمْ يَعْزِلْ عَنْهَا فَلَا يَبِيعُ ذَلِكَ الْوَلَدَ وَ لَا يُورِثُهُ وَ لَكِنْ يُعْتِقُهُ وَ يَجْعَلُ لَهُ شَيْئاً مِنْ مَالِهِ يَعِيشُ بِهِ فَإِنَّهُ قَدْ غَذَّاهُ بِنُطْفَتِه‌»[13] سوال می کند که شخصی جاریه ای حامله را خریداری کرده و با او نزدیکی می کند. حضرت می فرماید کار بدی کرده است. سوال می کند باید چکار کند. حضرت می فرماید آیا عزل کرده از او یا انزال درون رحم کرده است. می گوید هر دو صورت را جواب دهید. حضرت می فرماید اگر عزل کرده از خدا بترسد و دیگر اینکار را نکند. اگر عزل نکرده، و انزال در فرج کرده، بچه به دنیا آمده را نمی تواند بفروشد و ولد از او ارث نمی برد و باید او را آزاد کند و باید مقداری از مالش را به او بدهد که بتواند با آن زندگی کند به این دلیل که ولد به وسیله این نطفه تغذیه شده است.

در روایت دیگر آمده «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ غِيَاثِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ جَامَعَ أَمَةً حُبْلَى مِنْ غَيْرِهِ فَعَلَيْهِ أَنْ يُعْتِقَ وَلَدَهَا وَ لَا يَسْتَرِقَّ لِأَنَّهُ شَارَكَ فِيهِ الْمَاءُ تَمَامَ الْوَلَدِ»[14]

علما که قائل به جواز تلقیح مصنوعی شده اند به این خاطر است که فرموده اند حرمت به خاطر رابطه جنسی است. در حالی که در این روایات می بینیم حرمت به خاطر رابطه جنسی نیست و خود ادخال آب در رحم زن، حرام است هرچند ممکن است اصل رابطه مشکل نداشته باشد. آنچه از این روایات استفاده می شود که دخول ماء در رحم زن، جایز نیست.

اینکه در آیه می گوید﴿وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ‌ حافِظُون﴾‌[15] مراد حفظ فقط از رابطه جنسی نیست بلکه از این احادیث استفاده می‌شود حفظ از ماء رجل هم در بعضی مواقع واجب است.