درس خارج فقه استاد محمدرضا عصمتی

موضوع: کتاب الحدود و التعزيرات/حد المحارب /مسأله1: تعریف محارب (بررسی مفهوم محاربه)

به عنوان تنبیه و اعاده ای که خالی از فائده نیست بحثی را در رابطه با محارب در جلسه ی قبل مطرح کردیم و آن این است که اصلا محارب به چه افرادی گفته می شود ؟

آیه ی شریفه می فرماید انما جزاء الذین یحاربون الله و رسوله و یسعون فی الارض فسادا ان یقتلوا تا آخر ، محاربه ی با خدا و محاربه ی با رسول خدا ، حرب معنای حقیقی او و معنای واقعی او همان است که انسان شمشیر بردارد در صحنه و عرصه ی جنگ حضور پیدا کند و مقابله کند با افرادی و گروهی و جنگ کند با آن افراد و گروه ، این محاربه و حرب به معنای حقیقی و واقعی او است ، مصادیقش را که نگاه کنیم گروه های مختلفی را شامل میشود یک گروه عبارت است از کفار و مشرکین که در مقابل پیامبر صف آرائی کردند و با پیامبر جنگیدن ، جنگ های بدر و احد و حنین و امثال اینها نمونه ها و مصادیقی از این محاربه است این محاربه خب این یک معنای محاربه است یک نوع محاربه است .

نوع دوم از محاربه : افرادی هستند که از میان مسلمانان بر علیه دولت اسلامی و حاکمیت اسلامی مبارزه ی مسلحانه می کنند مثل آنچه در صفین اتفاق افتاده در جمل در نهروان برای امیر المومنین علیه السلام اتفاق افتاده ، گروهی به نام مسلمان در مقابله ی با امیر المومنین علیه السلام قرار گرفتند ،

محاربه ی نوع سوم عبارت است از همان چه که ما نسبت به او حرف می زدیم: من جرد السلاح لاخافه الناس و اراده الفساد فی الارض اسلحه کشیده به قصد سرقت مال مردم غارت مال مردم کشتن مردم و ایجاد ترس و وحشت در مردم .

حالا منظور از این یحاربون الله و رسوله چی هست ؟

یک وقت ما به قرآن نگاه می کنیم به گفتار مفسرین نگاه می کنیم و یک وقت هست که ما به روایات نگاه میکنیم که تفسیر این آیه در روایات چگونه است اگر ما با توجه به آیات آیه را معنا کنیم یا به گفته ی مفسرین نگاه کنیم که مفسرین چی فرموده اند وضعیت با نگاه به روایات تقریبا متفاوت است ،

در جلسه ی قبل یک حرفی را مطرح کردیم بعد از جلسه بعضی نقدی داشتند حرفی که ما نقل کردیم و می خواستیم نقل شده باشد این است که بعضی فرمودند به اینکه این محاربه ی در آیه ی شریفه محاربه ی کفار و مشرکین را شامل نمی شود ، چرا؟ به قرینه ی ذیل آیه ی شریفه ، آیه ی شریفه ی انما جزاء الذین یحاربون الله و رسوله در آیه ی بعدش این طور دارد الا الذین تابوا من قبل ان تقدروا علیهم مگر کسانیکه توبه کنند قبل از اینکه به دست مجازات و قانون بیافتند اگر توبه کردند این مجازات نیست ، استظهار جلسه ی قبل این بود که توبه برای مسلمان است برای مشرک و ملحد و کافر حربی نمی گویند توبه بلکه میگویند ایمان آورد اسلام آورد ، این مطلب را ما جلسه ی قبل گفتیم

همینجور داشتیم قرآن می خواندیم به سوره ی مبارکه ی توبه رسیدیم در سوره ی مبارکه ی توبه دیدیم این حرف نقض شد آیه ی پنجم : آیه ی چهارم این است الا الذین و بشر الذین کفروا بعذاب الیم الذین عاهدتم من المشرکین ثم لم ینقصوکم شیئا و لم یظاهروا علیکم احدا فاتموا الیهم عهدهم الی مدتهم ان الله یحب المتقین می فرماید کفار را بشارت به عذاب الیم بدهید مگر مشرکینی که با شما عهد بستند معاهده دارید و عهدشان را هم نشکستند و علیه شما حرکتی نکردند اینها فاتموا الیهم عهدهم عهدشان را تا پایان مدت شما هم کامل کنید بعد آیه ی پنجم می فرماید فاذا انسلخ الاشهر الحرم وقتی که ماه های حرام تمام شد فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم و خذوهم و حصروهم و اقعدوا لهم کل مرصد وقتی ماه های حرام تمام شد بکشید مشرکین را هر جا پیدایشان کردید و بگیرید آنها را و به حبس بکشید آنها را و تمام رهگذر ها را برای آنها رصد بگذارید خلاصه با شدت با آنها برخورد کنید ، خب ، فرموده با مشرکین بجنگید بعد می فرماید فان تابوا و اقاموا الصلوه و آتوا الزکاه فخلوا سبیلهم ان الله غفور رحیم اگر توبه کردند و نماز را اقامه کردند و زکات پرداخت کردند فخلوا سبیلهم رهایشان کنید ان الله غفور رحیم خدا بخشنده و رحیم است ، مقصور ما ا ز نقل این آیه این بود که جمله ی تابوا برای مشرکین هم به کار رفته دیروز استظهار این بود به قرینه ی الا الذین تابوا معلوم میشود اونهایی که محاربه کردند مسلمان اند ولی عینا این کلمه برای مشرکین ذکر شده است ، فاقتلوا المشرکین جنگ با مشرکین است بعد می فرماید فان تابوا اگر توبه کردند پس عنوان توبه برای قتال با مشرکین هم آمده در قرآن پس این کلمه الا الذین تابوا در آیه ی مبارکه ی مائده دلیل نمی شود و قرینه نمی شود که محارب در این آیه مسلمانی است که این کار را انجام میدهد لذا اگر توبه بکند ، نه ، برای مشرکین هم فرموده فان تابوا ، بعد در همین سوره ی مبارکه ی توبه در آیه ی ده می فرماید لا یرقبون فی مومن الا و لا ذمه و اولئک هم المعتدون این ها نگه نمی دارند در رابطه با مومن نه سوگندی و نه عهدی را و اینها جزء معتدین اند اهل اجحاف هستند خب این در ادامه ی آیات بعید نیست که مراد کافر ذمی باشه اگر هم کافر ذمی نباشد به قرینه دو آیه ی قبلش معلوم میشود که مربوط به مشرکین است علی کل حال آیه ی بعد می فرماید فان تابوا و اقاموا الصلوه و آتوا الزکاه فاخوانکم فی الدین و نفصل الآیات لقوم یعلمون باز صحبت از توبه است آیات قبلی مربوط به مشرکین است یا اگر از بعضی آیات بفهمید ضمنی بفهمید که اهل ذمه است ولی در عین حال کلمه ی تابوا به کار رفته است ما مقصودمان از این نقل این است که کلمه ی تابوا به کار رفته است در رابطه با کفار پس بنابراین اگر به این آیات توجه کنیم الا الذین تابوا در آیه ی شریفه ی انما جزاء الذین یحاربون الله و رسوله قرینه نخواهد بود بر اینکه مراد از محاربین در این آیه آنهایی هستند که سر گردنه راگرفته اند و مردم را می ترسانند و مسلمانان فقط هستند چنین چیزی ازش استفاده نمی شود پس اینکه بخواهیم از آیه ی بعد از این آیه ی محاربه قرینیت استفاده کنیم که محاربین در این آیه مسلمانانی هستند که این کار را انجام می دهند این حرف قرینیت ازش استفاده نمی شود و اگر چنین استظهاری هم شده است استظهار قابل نقد است چون برای قتال با مشرکین هم کلمه ی تابوا به کار رفته است پس ما از این ذیل آیه نمی توانیم استفاده کنیم مساله ی اختصاص به مسلمانی که اهل محاربه است نمیشود این مطلب را استفاده کرد پس بنابراین در آیه احتمالات متعدده همچنان به حال خود باقی است انما جزاء الذین یحاربون الله یکی از موارد یحاربون الله محاربه ی کفار و مشرکین است .

دوم محاربه ی طغات و باغین علیه امام مسلمین آنها هم یحاربون الله تصور دارد برایشان

یک مورد هم کسی است که اسلحه بکشد لاخافه الناس و اراده الافساد فی الارض

پس اگر این سه احتمال در آیه وجود دارد هیچ مانعی ندارد که ما ازش تعمیم استفاده کنیم بگوییم یحاربون الله هر سه مورد را شامل میشود و موارد مشابه را هم شامل می شود پس اگر ما باشیم و کلمه ی محاربه ،قتال با کفار و بغات را شاید دلالتش روشن تر باشد از دزدی که سر گردنه را گرفته لاخافه الناس اسلحه کشیده و به تعبیر دیگر حرب و محاربه یک معنای حقیقی دارد و مصادیق ادعائی، انائی و مجازی دارد مصداق و فرد حقیقی واقعی اش همان کسانی است که در مقابل پیامبر ایستاده اند و با پیامبر جنگیده اند مشرکین و کفار این مصداق واقعی محاربه است حقیقتا و واقعا با پیامبر جنگیدند و کسی که در مقابل امام ایستاده از باب اینکه فرمود لحمک من لحمی و دمک من دمی و سلمک سلمی و حربک حربی برای امیر المونین پیامبر فرمودند ، با توجه به این روایت در مقابل امیر المونین علیه السلام هم ایستادند حرب با رسول خدا است خود پیامبر فرموده حربک حربی ، این ها مصادیق واقعی محاربه ی با رسول الله است.

اما همینجا محاربه ی با خدا یعنی چی ؟

اینجا محاربه ی با خدا به معنای واقعی اش اراده نشده است معنای انائی اش یعنی محاربه با کسیکه منسوب الی الله یا با شیئی که منسوب الی الله ، مقابله ی با او حرب با خدا حساب میشود

پس بنابراین مصداق حقیقی واقعی محاربه این است بقیه ی موارد مصادیق ادعائی است و مجازی است به تعبیر دیگر اسناد فعل به من هو له یا ما هو له میشود اسناد حقیقی اونی که در مقابل پیامبر ایستاده محاربه است ولی کسیکه خرابکاری میکند برای حکومت اسلامی این محاربه الرسول است؟

خب یک وقت هست که در مقابل امیر المومنین ایستاده پیامبر فرموده حربک حربی در اینجا مصداق ادعائی است عنائی است مجازی است ولی به قرینه و ادعاء ، حالا اگر کسی آمد جلوی مسلمین ایستاد باز هم به ادعای آن است که مسلمین منسوب الی الرسول و امه له لذا کان حرب با آها حرب با رسول است به عنایت و مجازا ، اسناد مجازی است اسناد مجازی با عنایت است ، حالا من جرد السلاح لاخافه الناس این هم معنای عنائی و ادعائی است با پیامبر نجنگیده بلکه آمده برای مردم ایجاد وحشت کرده اینها را ترسانده اینها مسلمان اند منسوب اند الی النبی و امه له بنابراین حرب با آنها حرب رسول حساب میشود بعنایت ،

پس بنابراین اگر ما باشیم و آیات محاربه هم شامل محاربه ی کفار و مشرکین میشود هم بغات و طغات را شامل میشود هم من جرد السلاح لاخافه الناس همه را شامل میشود منتهی برخی مصداق حقیقی است وبرخی مصادیق مجازی است قرینه میخواهد

پس بنابراین سه تا مصداق برای محاربه میشود پیدا کرد

معنای این حرف این است که :این حکمی که گفتیم یعنی ان یقتلوا او یسلبوا او تقطع ایدیهم و ارجلهم من خلاف او ینفوا فی الارض این نسبت به همه ی این موارد حکمش جاری و ساری باشد چون عنوان محارب بر آنها صدق می کند وقتی به تفاسیر نگاه می کنیم مرحوم علامه طباطبائی رضوان الله تعالی علیه و جمعی دیگر اصلا فرمودند یحاربون الله ای یعصونه کسیکه معصیت خدا را بکند حرب با خداست معصیت کار محارب است یحاربون الله ای یعصونه معصیت خدا را بکند صغیره کان او کبیره ، مرحوم علامه طباطبائی و جمعی از کسانیکه تفسیر ادبی داشته اند اینجور یحاربون الله را معنا کردند گفتند هر کسیکه معصیت می کند اون محارب با خدا است ، مطلق معصیت محارب است بعضی از مفسرین ظاهرا با توجه به روایات تفسیر کرده اند گفته اند که نه ، محارب یعنی همان کسیکه جرد السلاح شهر السلاح لاخافه الناس ، پس بنابراین این حرف مفسرین است و این معنای آیه است بدون رجوع به روایات ، از آیه این استفاده میشود همه را شامل میشود دلیلی بر تخصیص ادله ای که ذکر شده خیلی قویم و قوی نیست اما وقتی به روایات نگاه میکنیم ائمه علیهم السلام که محارب را معنا کردند یک شکل دیگری معنا کردند حالا بعضی از رویات را خدمتتان نقل می کنیم .

و اما روایات

روایات را ببینیم مطالبی که در روایات آمده چی هست تا بعد ببینیم با توجه به روایات ما چه جوری معنا کنیم این آیه ی شریفه را ، روایات را بخوانیم:

روایت اول صحیحه ی محمد بن مسلم عن ابی جعفر علیه السلام قال من شهر السلاح فی مصر من الامصار فعقر اقتص منه و نفی من البلد و من شهر السلاح فی غیر الامصار و ضرب و عقر و اخذ المال و لم یقتل فهو محارب فجزائه جزاء المحارب

امام علیه السلام امام باقر علیه السلام فرمودند کسی که اسلحه بکشد در شهری از شهرها فعقر دست و پای کسی را مجروح کند بشکند اینجا قصاص می شود و تبعید می شود ولی کسیکه اسلحه بکشد فی غیر الامصار و بزند و خلاصه ضرب و جرح کند و دست و پای کسی را بشکند و اخذ المال و مال مردم را بگیرد و لم یقتله و کسی را نکشد فهو محارب این شخص محارب است و سزای او و مجازات او مجازات محاربه است بعد حضرت فرمودند و امره الی الامام باید تحویل امام بدهند او را اگر امام بخواهد بکشد او را و به دارش بزند و اگر بخواهد دست و پایش را قطع کند منتهی من خلاف دست راست پای چپ و بالعکس.

سوال...

جواب: نخیر ، گاهی ممکن است مصداقش پیدا نشود گاهی اینجوری است

ادامه

خب قال حضرت فرمودند و ان ضرب و قتل و اخذ المال اگر هم ضرب و جرح کرد و هم آدم کشت و هم مال مردم را دزدید هر سه کار را انجام داد فعلی الامام امام باید دست راستش را قطع کند بخاطر سرقت چون مال مردم را دزدیده سپس او را امام به اولیاء مقتول می سپرد فیتبعونه بالمال تا مالی که دزدیده ازش بگیرند ثم یقتلونه بعد بکشندش ، اول دستش را بخاطر دزدی قطع کنند بعد تحویل صاحبان بدهند که از اونا دزدیده تا آنها مالشان را بگیرند بعدا بکشندش فقال له ابو عبیده جناب ابوعبیده به امام باقر عرض کرد ارایت ان عفی عنه اولیاء المقتول اگر اولیاء مقتول او را بخشیدند حالا چی ؟ تمام میشود؟ فقال ابو جعفر امام باقر علیه السلام فرمودند ان عفوا عنه اگر اولیاء مقتول اورا بخشیدند کان علی الامام ان یقتله امام باید او را بکشدش به اولیاء دم ربطی ندارد لانه قد حارب و قتل و سرق چون این سه کار انجام داده یکی محاربه کرده است دوم آدم کشته سوم دزدی کرده فقال ابوعبیده ابو عبیده به امام علیه السلام عرض کرد ارایت ان اراد اولیاء المقتول ان یاخذوا منه الدیه و یدعونه نظرتان چیه که اگر اولیاء مقتول خواستند دیه بگیرند و رهایش کنند تمام است ؟ الهم ذلک؟ حق دارند ؟ امام فرمودند نخیر ، علیه القتل چون محارب است محارب را باید بکشند اون اولیاء مقتول حق داشتند که خون بابایشان را ببخشند خب مهم نیست ولی این محارب بوده محارب کار اونها نیست که ببخشند محارب را باید بکشند .

این یک روایت که خدمتتان این روایت را خواندیم .

سوال....

جواب: بله باید عنوان محارب صدق بکند ما الان بحث میکنیم همینکه به چه کسی بگوییم محارب تا بعد حکم محارب را اجرا کنیم مواردی که جاهای دیگه برای سرقت اجرا می شود جای ما یا اجرا نمیشه یا کم اجرا میشود ما حد سرقت را قبلا گفتیم حد سرقت شرائطی دارد باید مالی که دزدی میشه فی حرز باشد باید طرف بالغ باشد عاقل باشد بعد نیاز نداشته باشد خیلی این چیزها هست وقتی همه ی اینها بود بعد دستش قطع میشود لذا از باب اینکه تدرأ الحدود بالشبهات تا کوچکترین شبهه ای بود دیگه حد جاری نمی شود .

ادامه

بنابراین روایتی که الان خواندیم و صحیحه هم بود این روایت محارب را به نوع سوم تفسیر کرده است یعنی فرموده مسلمانانی که اسلحه بکشند جهت اخافه الناس و افساد فی الارض این نوع سوم را محارب دانسته است و نوع اول و دوم را مصداق برای آیه نمی داند .

روایات دیگری هم هست ان شاء الله تلاوت و قرائت می کنیم .

این روایتی بود که خواندیم ادامه بحث ان شاء الله در جلسه ی آتی.