درس خارج فقه استاد محمدرضا عصمتی

موضوع: کتاب الحدود و التعزيرات/حد المحارب /مسأله1: تعریف محارب (بررسی مفهوم محاربه، بررسی احتمالات معنایی)

انما جزاء الذین یحاربون الله و رسوله و یسعون فی الارض فسادا

تا اینجا ما در رابطه با مراد از این جمله ی شریفه ی آیه یحاربون الله و رسوله هم گفتار مفسرین را نقل کردیم و هم گفتار فقها را نقل کردیم و هم روایات متعدد را نقل کردیم حاصل همه ی آنها این بود محارب کسی است که اسلحه بردارد لاخافه الناس و برای ایجاد ناامنی اگر کسی این کار را کرد محارب حساب می شود و محارب همان مجازاتی را دارد که در این آیه ی شریفه نقل شد حالا روایاتی هم در رابطه با دزد یا در رابطه با کسی که برده کشی می کند یا کافر ذمی می کشد روایاتی بود اما آن روایات آنقدر دلالت واضحه ای ندارد که آنها را جزء محارب به حساب بیاوریم علی کل حال قدر متیقن آن است از مجموعه ی روایات و گفتار فقها و مفسرین که محارب کسی است که اسلحه بردارد برای اخافه الناس و ایجاد ناامنی ، این مطلب حاصل همه ی گفتاری بود که تا اینجا گفتیم

این آیه ی شریفه یک جمله ی دیگری هم دارد که برداشت از این جمله ی دوم شاید متفاوت باشد و آن این است می فرماید و یسعون فی الارض فسادا ، انما جزاء الذین یحاربون الله و رسوله و یسعون فی الارض فسادا ، اولا فساد فی الارض یعنی چی؟ یسعون فی الارض فسادا خود این کلمه معنایش چیست ؟ ثانیا آیا این یسعون فی الارض فسادا موضوعی است جدای از موضوع محاربه یا قیدی است برای همان محاربه و جزء موضوع است ؟

به تعبیر دیگر دو تا موضوع است با یک نوع مجازات اینجوری هست یا نه اصلا اینجا به تمامه موضوع واحد به حساب می آید ؟

این بحث است لذا باید اول این کلمه را معنا کنیم یسعون فی الارض فسادا ، خود این کلمه چیست ؟

در رابطه با این کلمه سه احتمال وجود دارد :

یک احتمال این است که همانطوری که ظاهر ظرف هست فی الارض این فی الارض متعلق باشد به یسعون یا به فسادا و معنایش هم این باشد فساد در روی زمین واقع شد یعنی فی الارض ظرف وقوع فساد است مکان وقوع فساد است یسعون فی الارض فسادا یعنی در چه مکانی فساد انجام داد ؟ در ارض فساد انجام داد ، در روی زمین فساد انجام داد ، بنابراین فی الارض قید باشد و فی الارض ظرف باشد برای تحقق فعل ظرف مکان یعنی فعلی که عبارت است از فساد در روی زمین و در زمین واقع شده است در آسمان واقع نشده است فی الارض است در زمین واقع شده است ، بگویید فی الارض ظرف مکانی است مکان و ظرف انجام فساد را بیان می کند که فساد در زمین بوده است

خب، این حرف یک احتمال است ولی این احتمال اصلا عقلائی نیست خود انسان در روی زمین است فسادش میخواهد در آسمان باشد؟ خب معلوم است موجودی که خودش در مکانی به نام زمین قرار گرفته فعلش هم در آن مکان قرار می گیرد و واقع میشود این نیازی به گفتن ندارد گفتن این کلمه لغو است بیخود است و این یک حرفی است که قابل زدن نیست پس یک احتمال برای یسعون فی الارض فسادا آن است که ارض ظرف تحقق فساد باشد مکان تحقق فساد باشد این یک احتمال است و این احتمال لغو است و حمل آیه بر این معنا درست نیست

معنای دوم برای این آیه ی شریفه و یسعون فی الارض فسادا معنای دوم این است که فسادش گسترش پیدا کند و عمومیت پیدا کند فسادش مربوط به یک شب و دو شب نباشد فساد گسترده ای باشد وسیع و دامنه دار باشد شیوع داشته باشد لذا فی الارض یسعون فی الارض یعنی یسعون فی الارض وسعت پیدا بکند شیوع پیدا بکند گسترده بشود فسادش بنابراین اگر فساد مربوط به یک منطقه ی بسیار کوچیک در یک خانه ای فساد ایجاد کرد در دو تا خانه فساد ایجاد کرد عنوان یسعون فی الارض فسادا بر او تطبیق نمی کند پس این احتمال دوم یعنی گسترش ، یسعون فی الارض قید فی الارض کنایه از گستردگی فساد باشد و شیوع فساد باشد ، این یک احتمال است ، این یک احتمال این احتمال فی حد نفسه بد نیست ها ، این احتمال احتمالی نیست که بگوییم اصلا این احتمال غلط است این احتمال غلط است نمی توانیم بگوییم چون این یک احتمالی هست تقریبا عقلائی هم هست خیلی مشکل هم ندارد ولی با فتوای فقها که برداشت از آیات و روایات کرده اند همخوانی ندارد چونکه فقها فتوا داده اند که اگر چنانچه محاربه قصد اخافه الناس دارد ولی با یک نفر درگیر شده است قصدش اخافه الناس است ولی فعلا با یک نفر درگیر شده میخواهد قلدری را از یک نفر شروع کرده ولی قصدش اخافه الناس است ولو با یک نفر اول شروع کرده باز هم محارب گفته می شود و یسعون فی الارض فسادا بر او صدق می کند گرچه کارش متوجه یک نفر است و شیوع ندارد ولی در عین حال فقها فرمودند اگر قصد اخافه الناس دارد اینجا هم محارب و مفسد فی الارض صدق می کند پس فی حد نفسه این معنا مشکلی ندارد ولی بعضا با بعض فتاوی فقها در تنافی است ،

یک احتمال دیگری وجود دارد و آن این است که یسعون فی الارض فسادا این فی به معنای علی باشد ، فی به معنای ظرفیت نباشد ، به معنای علی باشد ، علی معنای او استعلاء هست استعلاء گاهی استعلاء حقیقی است و گاهی استعلاء مجازی است استعلاء حقیقی مثل اینکه می گویید زید علی السطح ، زید پشت بام است استعلاء حقیقی ، و گاهی استعلاء استعلاء مجازی است مثل اینکه میگویید علیه دین علیه دین ،فلانی بدهکار است ، این علیه دین که گفته می شود این علیه دین استعلایش استعلاء مجازی است یعنی تسلط دارد فلانی که طلبکار است بر غیرش که مدیون است تسلط دارد ، این یسعون فی الارض فسادا ، فی به معنای علی باشد به این معنا که استعلاء بفرمایید استعلاء مجازی باشد یعنی فساد را بر زمین حاکم کند ، فساد را بر زمین حاکم کند ، ناامنی را بر زمین حاکم کند یسعون فی الارض فسادا یعنی یسعون علی الارض فسادا پس به معنای علی استعلاء باشد و معنایش این است که فساد را حاکم کند بر ارض ، فساد را مسلط کند بر ارض، فساد در زمین فراگیر شود ، به این معنا ، این معنا شاید تناسب بیشتر با معنای محاربه و روایاتی که خواندیم تناسب بیشتری دارد ،

این تمام کلام در رابطه با معنای یسعون فی الارض فسادا که خود این کلمه از نظر لغوی معنای او چیست ؟ افساد فی الارض فساد فی الارض یعنی چی ؟ عرض کردیم سه احتمال دارد احتمال اولی که ظرفیت محضه باشد لغویت لازم می آید یک چیز بیخودی گفته خب معلومه انسان که روی زمین است فعلش هم روی زمین است اینکه نیازی به گفتن نیست ، و اما معنای دوم فی الجمله بدوی است گرچه با فتوای بعضی منافات دارد لذا این معنای سوم بهتر است از معانی دیگر ، این حرف اول در رابطه با یسعون فی الارض فسادا که معنای این کلمه چیست ؟

مطلب دوم در رابطه با این یسعون فی الارض فسادا این است که آیا این یسعون فی الارض فسادا با یحاربون الله و رسوله آیا این دو تا جمله موضوع واحدی را تشکیل می دهند برای حدی که در این آمده است ؟ یعنی یحاربون الله و رسوله و یسعون فی الارض فسادا روی همدیگر همه شان یک موضوع می شوند برای این حد که ان یقتلوا او یصلبوا او تقطع ایدیهم و ارجلهم من خلاف او ینفوا من الارض یا اینجوری ، آیا هر دوی این جمله موضوع واحد را تشکیل می دهد ؟

و به تعبیر دیگر آیا یحاربون الله جزء الموضوع است و یسعون فی الارض جزء دیگر موضوع است و این دو با هم موضوع کامل این حد را تشکیل می دهند آیا اینجور است یا نه یحاربون الله استقلال در موضوعیت دارد چنانکه یسعون فی الارض فسادا هم استقلال در موضوعیت دارد یعنی در این آیه دو موضوع بیان شده است ولی این دو موضوع هر دو حد واحد دارند محارب حدش این است مفسد فی الارض هم حدش همین است ، پس بنابراین آیا حرف دوم ما و مطلب دوم در رابطه با یسعون فی الارض فسادا این است که آیا این یسعون فی الارض فسادا ربطی به یحاربون الله و رسوله دارد یا هیچ ارتباطی با او ندارد؟ یحاربون الله موضوع و یسعون فی الارض فسادا موضوع آخر؟ هر چند که تمام آنها هر دوی آنها مجازات واحده دارند ، مثل اینکه بگوید اطعم العلماء و اکرمهم خب اینجا دو تا موضوع هست هم اکرام هم اطعام ، دو تا موضوع هست ممکنه موضوع دیگری هم باشد هر موضوعی هم حکم خودش را دارد آیا اینجا هم دو موضوع است یا هر دو با هم موضوع واحد دارند؟

ما نظرات فقها را که نگاه می کنیم برداشت آنها از این آیه متفاوت است برداشت فقها را نگاه کنیم بعد ببینیم چه میشود کرد ؟

امام رضوان الله تعالی علیه که قبلا هم نظرشان را خواندیم فرمود المحارب من جرد السلاح او جهزه لاخافه الناس و اراده الافساد فی الارض، محارب کیست؟ محارب کسی است که اسلحه کشیده برای ترساندن مردم و اراده ی فساد در ارض ، پس محارب دو قید دارد یا سه قید دارد یکی جرد السلاح اسلحه بکشد، ثانیا قصدش اخافه الناس باشد ثالثا قصدش ایجاد فساد علی الارض باشد یعنی محارب دارای سه تا قید است ماهیت محاربه از این سه خصوصیت تشکیل می شود تجرید السلاح و تجهیزه ،قصد اخافه الناس و اراده الافساد فی الارض ، امام اینجور فرموده اند ، معنای این فتوا آن است که الذین یحاربون الله و رسوله و یسعون فی الارض فسادا این دو جمله ی شریفه بیانگر یک موضوع هستند که آن موضوع موضوع محاربه است محارب این است لذا اگر قصد افساد فی الارض ندارد محارب نیست و این حد و مجازات برایش ثابت نیست ،

مرحوم صاحب جواهر پس از آنکه کلام شرایع را نقل کرد فرمود به اینکه مرحوم محقق در شرایع محارب من جرد السلاح لاخافه الناس صاحب جواهر در شرح اضافه کرد و اراده الافساد فی الارض ، و اراده الافساد فی الارض ، یعنی میخواهد بفرماید محارب اراده افساد باید داشته باشد اراده ی افساد فی الارض جزء الموضوع است برای این مجازاتی که در آیه ذکر شده است

فقهای دیگر هم ممکن است مشابه این دو فقیه بزرگ نظر داده باشند ما فعلا نظر این دو تا را بیان کردیم

اما محقق در شرایع می فرماید محارب چیه؟ من جرد السلاح لاخافه الناس ، همین است من جرد السلاح لاخافه الناس صحبت از اراده ی افساد فی الارض نکرده ، افساد فی الارض در کلام شرایع نیامده است در کلام خیلی از فقها که جلسات قبلی کلمات آنها را خواندیم شهر السلاح آمده بود لاخافه الناس و امن السبل امنیت راه ها را به هم بریزد ، اینجور آمده بود ، افساد فی الارض در کلام زیادی از فقها ذکر نشده بود البته جمعی این کلمه را فرموده بودند ،

خب حالا یقع البحث در این موقع که آیا یسعون فی الارض فسادا با یحاربون الله و رسوله این دو با هم موضوع اند و دارای این مجازات ذکر شده یا کل واحد موضوع مستقل است بنابراین اگر کسی محارب نبود ولی مفسد بود همین حد را جاری میکنیم یا محارب بود ولی مفسد نبود باز هم بگوییم این حد جاری میشود آیا اینجوری میشود حرف زد یا نه ؟

به تعبیر دیگر بین محارب و مفسد ممکن است نسبت عامین من وجه باشد گاهی محارب و مفسد بر شخصی صدق می کنند هر دو عنوان آنجا ما بحثی نداریم مشکلی هم نداریم حد جاری میشود مشکلی هم نداریم اما گاهی محارب هست مفسد نیست مفسد هست محارب نیست آیا این حد جاری میشود یا نه؟ باید این موضوع تحقیق بشود که آیا مفسد موضوع مستقلی است و محارب هم موضوع مستقلی است یا کلاهما موضوع واحد؟