درس خارج فقه استاد محمدرضا عصمتی

موضوع: کتاب الحدود و التعزيرات/حد المحارب /مسأله سوم: لو حمل علی غیره من غیر سلاح

مساله ی سوم این است: لو حمل علی غیره من غیر سلاح لیاخذ ماله او یقتله جاز بل وجب الدفاع فی الثانی و لو انجر الی قتله لکن لا یثبت له حکم المحارب و لو اخاف الناس بالصوت و العصی و الحجر و فی الثبوت الحکم اشکال بل عدمه اقرب فی الاولیین

در این مساله ی سوم امام دو سه تا فرع را بیان فرمودند :

فرع اول آن است که اگر شخصی به دیگری حمله کرد با قوه ی قهریه حمله کرد تا در این حمله ی یا مال او را غارت کند و بگیرد و یا او را بکشد ، در رابطه با این شخص مهاجم دو سه تا نکته وجود دارد:

یکی اینکه آیا این مهاجم محارب هست یا محارب نیست ؟ مفسد هست یا مفسد نیست؟ این یک مساله و مطلب است

پس بنابراین شخصی که هجمه کرد و حمله کرد به یک شخصی تا او را به قتل برساند یا او را مالش را بگیرد اولین حرفی که مطرح است این است آیا این مهاجم از نظر شرعی محارب است یا محارب نیست ؟

امام رضوان الله تعالی علیه در یک جمله فرموده اند به اینکه این شخص محارب نیست ، چرا ؟ زیرا در محارب شهر السلاح معتبر است و این شخص اسلحه ای ندارد شهر السلاح نیست چون شهر السلاح نیست لذا عنوان محارب بر او صدق نمی کند و لذا حد محارب هم برای او ثابت نیست ، این مطلب اولی است که یا یکی از مطالبی است که امام رضوان الله علیه در این مساله ی سوم بیان فرموده اند ،

حالا باید دید واقعا این شخص عنوان محارب برش صدق می کند یا نمی کند ؟

باید اینجا عرض کنیم که مساله صور مختلف پیدا می کند مساله صورت واحده ندارد :

یک صورت مساله آن است که شخص مهاجم با این طرف مقابلش خصومت شخصی دارد لذا به عنوان خصومت شخصی بر او هجمه وارد می کند ، قصد او این نیست که اخافه الناس بشود اخافه شخص واحد است بخاطر نزاع شخصی که با او دارد ، یقینا در اینجا عنوان محارب بر او صدق نمی کند ، پس یک صورت مساله این شد که این شخص مهاجم با کسی که بر علیه او هجمه شده است نزاع شخصی دارد و قصد او اخافه الناس نیست قصد او هجمه و ضربه وارد کردن بر همین شخص است به سایر مردم هم کاری ندارد ، اگر اینجور باشد یقینا مصداق محارب نیست و حد محارب براو جاری نمی شود

حالت دوم و صورت دوم مساله این است : هجمه آورده است بر این شخص ولی با او نزاع شخصی ندارد غرضش از اینکه هجمه آورده بر این شخص ایجاد خوف در مردم است منتهی از این اولی شروع کرده است ، هجمه بر این فرد آورده لیقتله او یاخذ ماله اینجور هست و نزاع شخصی با این فرد ندارد بلکه غرض او اخافه الناس است حالا به تعبیر ما یک نفر به دام او افتاده است نه بیشتر ، آیا عنوان محارب بر چنین شخصی صدق می کند یا نه ؟

اگر فقط و فقط ، این خوب دقت کنیم ها ، دقت کنیم ببینیم صور مساله را چطوری باید بررسی کنیم؟

یک وقت این فرد مهاجم فقط زورش از اون یکی دیگه بیشتر است جسورتر است اما یک وقت هست که فرد مهاجم انواع و اقسام این ورزش های رزمی را دارد و در ظاهر اسلحه ندارد ولی به گونه ای فنون مختلف را بلد است کانه اسلحه دارد ، کمتر از مسلح نیست این فنون مختلف دفاع شخصی را بلد است حالا ما اسامی اش را بلد نیستیم حالا فرض کنید این همه اش را بلد است می تواند طرف را بکشد ، آیا اسلحه فقط همین است چاقو و کارد و تفتگ به دستش بگیرد یا چنین شخصی باشد شهر السلاح بهش صدق می کند ؟ تمام ورزش های رزمی را بلد است آیا بر چنین شخصی صدق می کند که مسلح نیست یا صدق نمی کند که مسلح نیست؟ این یک مطلبی است در زمان ائمه علیهم السلام اگر فرمودند شهر السلاح شاید این قضیه ی الان نبوده است آیا چنین شخصی مسلح محسوب میشود و عنوان محارب بر او صدق میکند یا نه؟ این هم جای بحث دارد ،

صورت سوم مساله این است که همین شخص مهاجم با چوب حمله کرده است یا با سنگ حمله کرده است یا عصا به دستش گرفته است آیا این محارب هست یا نیست؟ یعنی آیا این اسباب و لوازم اسلحه به حساب می آید ؟ بنابراین کسی که آنها را به دست گرفته محارب او لیس بمحارب؟ در موردی که حجری به دست گرفته است یا عصا و امثال اینها به دست گرفته است اینجا که بعضی روایات و فتاوی این است که همین مقدار اسلحه کافی است لذا هو محارب اما در اون موردی که من گفتم ورزش های رزمی مسلط است در فتاوی چیزی نیامده است که چنین شخصی مهاجم است مگر اینکه جرئت پیدا کنیم بگوییم منظور از شهر السلاح یعنی دارای قوت قهریه باشد ، اگر اینجور بود شاید بتوان عنوان محارب را بر او تطبیق داد ولی فیه تامل و اشکال

نکته ی دیگر در جمیع این صور این است که اگر ما عنوان مفسد فی الارض را عنوان مستقلی برای این حد قرار دادیم و او را مکمل محارب و قید برای محارب قرار ندادیم و گفتیم مفسد فی الارض هم حکمش همین است شکی نیست که مفسد فی الارض بر چنین شخصی صدق می کند

یکی از این آشناهای ما در سفی آباد می گفت که از خانه امدم بیرون میخاستم بیام داخل شهر دیدم یک نفری یقیه ی بچه ی مردم را گرفته زور میگه میخواهد بزندش گفتم چیکار به بچه مردم داری تا من گفتم با چاقو حمله کرد یک چاقو هم زد به این سینه ی ما گفت لباس های ما خونی شد بعد می گفت این یقه اش را گرفتم که نمی توانست تکون بخورد زنجیر را در اوردم از اون ته پاش تا پشت گردنش هر سانتی یک زنجیر زدم گفت هر سانتی یک زنجیر زدم تا سه چهار ماه در خانه افتاد ، گاهی اینجوری است بله ؟ ممکنه اسلحه ای هم نباشد ، اینها که نزاع شخصی داشتند ولی اگر اینجور یک کسی حمله کرد آیا میشود گفت محارب نیست ؟ بعد خودش میگفت چون اون چاقو به من زده بود برای ما سی روز دیه داد ما که زنجیر زده بودیم بیست و پنج روز دیه داد لذا ما حاکم شدیم ولی ما اصلا تکون هم نخوردیم ولی او لااقل دو سه ماه در خانه افتاد ، خب حالا اینها نزاع شخصی بود حالا اگر قصد اخافه الناس داشته باشد میشه گفت این عنوان محارب ندارد چون کارد و چاقو ندارد میشه گفت؟ میشه گفت محارب نیست چون شهر السلاح نیست؟ اینجا خلاصه فیه تامل ، اخافه الناس هست

سوال.....

جواب: خب حالا عرض ما تقریبا همینجور یک چیزی است منتهی آدم جرئت نمی کند فتوا بدهد ، اشکال اینه که آدم جرئت فتوا نمی کند ولی حرف ما تقریبا همین است ، نظر ما این است که خلاصه این ایجاد ناامنی می کند اخافه الناس هست ولو اینکه کارد و چاقو دستش نیست چوبی دستش هست البته بعضی از فتاوی و روایات این است که اینها شهر السلاح است ، لازم نیست اسلحه ای به نام اسلحه باشد ولی در عین حال این یک نکته ای جای تامل دارد که شما دقت کنید

و اما دقت دوم این است که این عنوان محارب لو فرض صدق نکند عنوان مفسد بر او صدق می کند بنابراین با توجه به مطلبی که ما گفتیم که مفسد خودش موضوعیت دارد برای این حرف ، جدای از محاربه ، لذا این حکم برایش ثابت است چون ان لم یکن محاربا کان مفسدا

این مساله اولی که در این مطلب و در این مساله ی سوم امام بیان فرمودند

بعد می فرمایند به اینکه اگر کسی خلاصه اسلحه ای نداشت حمله کرد به یک نفری که او را بکشد یا مالش را بگیرد مساله بعدی این است یعنی فرع بعدی ، آیا این شخص حق دفاع از خودش را دارد یا ندارد؟ و اگر حق دفاع دارد آیا این دفاع برای او جائز است یا واجب است ؟ و اگر جائز است یا واجب است دفاع چقدر باید باشد؟

در اینجا یقینا مساله صور گوناگون دارد:

یک : مهاجم فقط و فقط قصد دارد مال این فرد را بگیرد قصد دیگری ندارد ، مهاجم قصدش اخذ مال طرفی است که به هجمه شده است همین است و این آقا هم قدرت دفاع از مالش را دارد ، امام در اینجا فرمودند جاز له الدفاع دفاع برای او جائز است ، خب ولو اینکه به کشتن مهاجم تمام بشود؟ دفاع بکند ولو به کشتن مهاجم منتهی بشود؟ این دفاع از مال جائز است یا نه ؟

در این مساله ی حد محارب امام فرموده است جاز له الدفاع بیشتر از این نفرموده اند ، در باب امر به معروف و نهی از منکر امام رضوان الله علیه فرموده است جاز له الدفاع و لو انجر الی قتله هر چند به قتل او هم منجر بشود دفاع جائز است این مطلب را در مساله ی امر به معروف فرمودند ، چرا ؟ دلیلش واضح است انسان حق دارد از مال خودش دفاع بکند ، دفاع که کرد که خلاصه گفتند در دعوا که نخود کشمش بخش نمی کنند دیگه ، پس بنابراین اگر شارع حق دفاع از مال را داده است ولو اینکه منجر به قتل بشود جائز است زیرا شارع اجازه داده ، این در موردی است که مهاجم قصد دارد فقط متعرض مال بشود ، جاز له الدفاع

و اما اگر مهاجم قصد تعرض به اهل او را دارد قصد تعرض به اهل او را دارد اینجا چی؟ ظاهرا از بعضی بیانات استفاده میشود وجب الدفاع ، اگر وجب الدفاع باشد به هر نتیجه ای منتهی شد مانعی ندارد ،

سوال.....

جواب: بله این اهل بود

ادامه

صورت سوم مساله این است که مهاجم قصد قتل دارد در این صورت حفظ جان لازم است و واجب و دفاع یقینا واجب خواهد بود ولو اینکه منجر شود به قتل مهاجم ، این مطلب را امام اینجور فرمودند: لو حمل علی غیره من غیر سلاح لیاخذ ماله او یقتله جاز امام فرمودند جائز است بل وجب الدفاع فی الثانی ولو انجر الی قتله در مورد دوم که مهاجم قصد قتل را دارد دفاع واجب است چون حفظ نفس واجب است ولو اینکه منجر به قتل مهاجم بشود ، مهم نیست ، همین مطلب در اهل هم هست ها ، من مطرح کردم ولی در مساله نیامده است

خب آیا به چنین شخصی محارب گفته می شود یا نه ؟ ما تامل کردیم ، امام صراحتا می فرمایند محارب نیست ، ولی در بعض صور مساله با توضییحاتی که دادم بعید نیست که عنوان محارب عرفا صدق بکند اگر عنوان محارب صدق نکند عنوان مفسد صدق میکند، مسلم و قطعی است،

این مساله ی دیگر که گفتم می فرماید لکنه یثبت له حکم محارب و لو اخاف الناس بالصوت و العصا و الحجر اگر ایجاد ترس وحشت و ناامنی برای مردم کرده بوسیله ی شلاق عصا یا سنگ آیا حکم محارب ثابت است یا نه؟ اینکه حکم محارب ثابت است یک احتمال این است هل هو محارب؟ مقصود از حکم یعنی وصف محاربه آیا وصف محاربه بر او صدق می کند یا صدق نمی کند ؟ امام فرمودند که ففی ثبوت الحکم اشکال، بل عدمه اقرب فی الاولیین میفرمایند در دو صورت اول که شلاق و عصا برداشته عدم اقرب است یعنی محارب نیست ، چرا فرمودند اقرب است ؟ جهتش این است فتوای خلاف هم داریم قبلا در بحث های قبلی که روایات را می خواندیم گفته ی فقها را می خواندیم فرمودند اگر کسی عصا و چوب و امثال اینها بردارد او محارب هست لذا اسلحه اعم است از این اسلحه ی متعارف یا اسلحه ای که سبب غلبه بشود ولو اسلحه متعارف نباشد لذا امام فرمودند اقرب ، مطلبی که امام فرمودند اقرب معنایش دلیل اجتهادی است یعنی میخواهد بفرماید صدق عنوان محارب بر او امکان ندارد او محارب نیست پس دلیل اجتهادی داریم بر عدم لذا فرمودند الاقرب چنین است ، اما اگر فتاوی دیگری که هست ملاحظه کنیم و اسلحه را تعمیم بدهیم حتی به چوب و عصا، عنوان محارب صدق می کند لذا نباید بگوییم الاقرب العدم باید بگوییم الاحوط العدم از باب تدرع الحدود بالشبهات احوط بگویید مانعی ندارد ولی اقرب بعید است گفته بشود این مساله ی سوم است

در مساله ی چهارم مطلبی را امام فرمودند که این مطلب اختصاص به محارب ندارد این مطلب را در مورد حد زنا هم گفتند حد سرقت هم گفتند در حدود دیگر هم آمده است، حد محارب، محاربه چطوری ثابت میشود؟ چطوری ثابت بشود که یک فرد محارب است ؟

فرمودند دو راه دارد : یکی بینه ، دو شاهد عادل شهادت بدهند بانه محارب ، اگر دو عادل شهادت دادند اثبات محاربه می شود و اگر دو عادل شهادت ندادند با اقرار ثابت می شود خود محارب اقرار کرد که من اسلحه کشیدم لاخافه الناس خودش اقرار کرد اگر اقرار هم کرد ثابت میشود حالا در مورد اقرار ، اقرار واحد کافی است یا باید مرتین اقرار کند؟ با یک اقرار کفایت می کند و حد ثابت می شود یا باید دو مرتبه اقرار بکند ؟ فیه خلاف فیه خلاف ، جمع کثیری از محققین فرمودند اقرا ر مرتا واحده کفایت می کند ولی بعضی فرمودند اقرار به منزله ی بینه است چنانکه بینه باید متعدد باشد اقرار هم باید متعدد باشد با اقرار واحد حکم ثابت نمی شود ، مساله اختلافی است البته این مطلب را قبلا توضیح دادیم روایات هم دارد از برخی روایات تعدد استفاده می شود از برخی روایات عدم تعدد گفتند کفایت می کند توضیحش را بیان میکنیم