درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/کذب / تعریف کذب

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث فقه درباره کذب بود در تنبیه دوم مطرح شد که آیا تحقق و حرمت کذب، متوقف بر وجود سامع و مخاطب است یا اینکه جمله می‌تواند کاذب باشد بدون اینکه مخاطبی داشته باشد؟ قول اول این بود که صدق و کذب، متوقف بر وجود سامع بالفعل یا در آینده است. اگر در اتاق دربسته‌ای کلامی گفته شود و مخاطبی وجود ندارد و در آینده هم کسی آن را نمی‌شنود، خبر صادق یا کاذب نیست. مرحوم امام (رحمه‌الله) ‌این قول را پذیرفت و ما هم به تبعیت از امام همین قول را پذیرفتیم.

قول دوم: صدق و کذب ربطی به مخاطب ندارد.[1]

خواه مخاطبی باشد یا نباشد، جمله خبری یا صادق است یا کاذب.

اشکال

فی‌نفسه ممکن است که صدق و کذب مربوط به جمله خبریه است اما ادله حرمت کذب شامل جایی که مخاطبی نیست نمی‌شود. مثلاً روایت می‌گوید: «إجْتَنِبُوا الْكَذِبَ وَ إِنْ رَأَيْتُمْ فِيهِ النَّجَاةَ فَإِنَّ فِيهِ الْهَلَكَةَ»[2] از کذب دوری کنید،‌ هرچند موجب نجات شما باشد. معلوم می‌شود که کذب در جایی است که اثری بر آن مترتب باشد. یا روایت: «إِنَّ مِمَّا أَعَانَ اللَّهُ بِهِ عَلَى الْكَذَّابِينَ النِّسْيَان‌»[3] خداوند آبروی دروغگو را می‌برد زیرا بعد از مدتی دروغش را فراموش می‌کند و کلامی مخالف گفته قبلش می‌زند و مردم می‌فهمند.

تنبیه سوم

این تنبیه درباره صدق متکلم است. ما یک «صدق الخبر» و «صدق الکلام» و یک «صدق المتکلم» داریم. صدق الخبر درباره صادق یا کاذب بودن خبر است که آیا این خبر صادر شده، صادق است یا کاذب؛ به آن صدق الکلام نیز گفته می‌شود.

بحث صدق المتکلم، یعنی چه زمانی می‌گوییم که متکلم صادق است؟ در اینجا باید به نکاتی توجه کرد:

یک مطابِق داریم و یک مطابَق. وقتی می‌گوییم که این کلام مطابق با واقع است. کلام، مطابِق است و واقع، مطابَق است. آیا ملاک در مطابِق، ظهور کلام است یا مراد متکلم؟ ممکن است انسان مطلبی را بگوید که ظاهرش چیزی است اما مرادش چیز دیگری باشد. مثلاً می‌پرسند آیا تو این شخص را مجروح کردی؟ پاسخ می‌دهد: «یعلم الله ما جرحته». اگر در این جمله «ما» را نافیه بدانیم معنایش این است: «خدا می‌داند که من او را مجروح نکردم» اما اگر آن را موصوله بدانیم معنایش می‌شود: «خدا می‌داند که چه چیزی او را مجروح کرده است». ظهور کلام در معنای اول است. معیار در مطابِق در نزد عقلا و عرف، ظهور کلام است نه مراد متکلم.

آیا در مطابَق، ظاهر کلام ملاک است یا مراد متکلم؟ مردم دنیا، ادیان مختلفی دارند، آیا راست می‌گویند یا دروغ؟ به نظر ما با واقع، مطابق نیست اما با اعتقاد قلبیشان، مطابق است. اگر کسی با اعتقاد خودش صحبت کند، صادق است؛ پس صادق بودن، مربوط به اعتقاد است. جاهل مرکب، صادق است اما کلامش با واقع مطابق نیست.

صدق الخبر به مطابقت با واقع است اما صدق المتکلم به مطابقت با مراد است.