درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/کذب / خلف وعده

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث فقه درباره خلف وعده بود که آیا عمل به وعده واجب است؟ در این باره اقوالی مطرح شد.

قول ششم: احتیاط مستحب در عمل به وعده[1] [2]

دلیل: یکی از دلایل این قول، روایاتی است که در ابواب نذر آمده است. از این روایات برداشت شده که اگر التزام بر نفس لله باشد واجب الوفاء است وگرنه واجب الوفا نیست. اگر قسم به خداوند خورد یا گفت که «لله علیّ کذا» لزوم وفا دارد وگرنه عمل به آن لزومی ندارد.

روایت اول: «ما رواه مسلم[3] عن مسعدة بن صدقة[4] قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه‌السلام) وَ سُئِلَ عَنِ الرَّجُلِ يَحْلِفُ بِالنَّذْرِ وَ نِيَّتُهُ فِي يَمِينِهِ الَّتِي حَلَفَ عَلَيْهَا دِرْهَمٌ أَوْ أَقَلُّ، قَالَ(علیه‌السلام): إِذَا لَمْ يَجْعَلْ لِلَّهِ فَلَيْسَ بِشَيْ‌ءٍ».[5]

از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیده شد که مردی قسم می‌خورد و نذر می‌کند و نیتش در این قسم آن است که درهم یا کمتر از آن بدهد (حکم آن چیست؟) امام (علیه‌السلام) فرمود: اگر آن را برای خداوند قرار ندهد ارزشی ندارد. (یعنی وجوب وفا ندارد).

از کلیت کلام امام (علیه‌السلام) برداشت می‌شود که اگر برای خدا قرار دهد لزوم وفا دارد اما اگر لله نباشد لزوم وفا ندارد.

اعتبار سند روایت هرچند اختلافی است اما به نظر ما اشکالی ندارد و موثق است.

اشکال: آنچه از این روایت استفاده می‌شود این است که به شخص خاصی قول نداده بلکه درباره خداوند متعال است در این صورت است که اگر نذرش لله است باید بدهد وگرنه لازم نیست. این وعده بر نفس است نه وعده بر غیر تا اهانت یا اذیت مؤمن باشد. اگر از اول قصد انجام نداشته، کذب است زیرا اخبار از نیتش می‌کند که عزم بر انجام آن دارد. وقتی انسان با خودش قرار می‌گذارد که مثلاً سیگار نکشد، بحث جدایی است. محل بحث ما در جایی است که وعده به دیگری باشد؛ پس این روایت درست است که خلف وعده درباره خود انسان اشکال ندارد ولی درباره غیر نمی‌توان چنین استفاده‌ای کرد.

روایت دوم: ما رواه إسحاق بن عمّار[6] قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(علیه‌السلام) إِنِّي جَعَلْتُ عَلَى نَفْسِي شُكْراً لِلَّهِ رَكْعَتَيْنِ أُصَلِّيهِمَا فِي الْحَضَرِ وَ السَّفَرِ أَ فَأُصَلِّيهِمَا فِي السَّفَرِ بِالنَّهَارِ؟ فَقَالَ(علیه‌السلام): «نَعَمْ» ثُمَّ قَالَ(علیه‌السلام): «إِنِّي أَكْرَهُ الْإِيجَابَ أَنْ يُوجِبَ الرَّجُلُ عَلَى نَفْسِهِ» قُلْتُ: إِنِّي لَمْ أَجْعَلْهُمَا لِلَّهِ عَلَيَّ إِنَّمَا جَعَلْتُ ذَلِكَ عَلَى نَفْسِي أُصَلِّيهِمَا شُكْراً لِلَّهِ وَ لَمْ أُوجِبْهُمَا عَلَى نَفْسِي أَ فَأَدَعُهُمَا إِذَا شِئْتُ قَالَ(علیه‌السلام): «نَعَمْ».[7]

راوی به امام صادق (علیه‌السلام) می‌گوید: برای شکر خداوند بر خودم قرار دادم که دو رکعت نماز بخوانم چه در وطن و چه در سفر باشد آیا این دو رکعت نماز را در روز بخوانم؟ امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: بله. سپس امام فرمود: از اینکه انسان بر خودش چیزی را واجب کند خیلی خوشم نمی‌آید. من گفتم «لله علیّ» بلکه فقط برای شکر خداوند بر خودم قرار دادم که این دو رکعت را بخوانم و آن را بر خود واجب نکردم آیا اگر زمانی آن را نخواندم اشکال ندارد؟ امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: بله (اشکالی ندارد).

سند روایت صحیح است و مستدلین به این روایت می‌گویند که از این روایت استفاده می‌شود که وعده اگر برای خدا باشد، واجب است که انجام شود وگرنه وجوبی ندارد بلکه استحباب دارد و خوب است که انجام شود.

اشکال: محل بحث آنجایی است که وعده نسبت به غیر باشد که مثلاً شما به مؤمنی وعده‌ای بدهی و از آن تخلّف کنی. در جایی که انسان به خودش وعده می‌دهد اهانت و ایذائی نیست در این صورت اگر لله باشد عمل به آن واجب است.

روایت سوم: «ما رواه إبن أبي عمیر[8] عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(علیه‌السلام) فِي الرَّجُلِ يَكُونُ لَهُ الْجَارِيَةُ فَتُؤْذِيهِ امْرَأَتُهُ وَ تَغَارُ[9] عَلَيْهِ فَيَقُولُ هِيَ عَلَيْكِ صَدَقَةٌ قَالَ(علیه‌السلام): إِنْ كَانَ جَعَلَهَا لِلَّهِ وَ ذَكَرَ اللَّهَ فَلَيْسَ لَهُ أَنْ يَقْرَبَهَا وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ ذَكَرَ اللَّهَ فَهِيَ جَارِيَتُهُ يَصْنَعُ بِهَا مَا شَاءَ».[10]

مردی کنیزی دارد که همسرش این کنیز را اذیت می‌کند و حالت غیرت (و حسادت) دارد به همین‌خاطر به زنش می‌گوید این کنیز صدقه برای تو (حکم آن چیست؟) امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: اگر کنیز را لله به زنش داده است و نام خداوند را برده نمی‌تواند با کنیز مقاربت کند اما اگر نام خداوند را نبرده، جاریه هنوز متعلّق به خودش هست و می‌تواند هر کاری با او کند.

سند این روایت معتبر است و برخی از این روایت استفاده کرده‌اند که اگر وعده‌ها با غیر باشد (همان‌گونه که در روایت وعده به همسرش بود) اگر لله نباشد، لازم الوفا نیست.

اشکال: این روایت در مقام بیان خلف وعده نیست بلکه در این مقام است که اگر شوهری به زنش، کنیز را لله صدقه ندهد، جاریه حرام نمی‌شود؛ پس مسئله‌ای شرعی است. یکی از شرایط صدقه آن است که قصد قربت داشته باشد اما هدیه قصد قربت نمی‌خواهد و آثار این دو متفاوت است. صدقه بدون قصد لله، منعقد نمی‌شود و باطل است؛ پس اثرش که حرمت تمتع از کنیز بود هم بر آن بار نمی‌شود.

به نظر ما این روایات اثبات نمی‌کنند که خلف وعده به غیر جایز باشد؛ زیرا خلف وعده به غیر ملازم با محرماتی است. اگر از ابتدا می‌داند که به آن عمل نمی‌کند، کذب است از طرفی ایذاء، اهانت و ذلیل کردن مؤمن است.