درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

موضوع: مکاسب محرمه/کذب / مسوغات کذب

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث فقه درباره مسوغات کذب و خلف وعده با زوجه و اولاد بود. آیا دروغ و خلف وعده مرد نسبت به زوجه و اولاد جایز است؟ روایاتی در این باره بیان شده که دلالت خوبی دارند اما سند آن‌ها ضعیف است. باتوجه به اینکه اصل کلی حرمت کذب است و روایاتی داریم که وقتی به همسر یا فرزند وعده‌ای دادید حتما عمل کنید، اگر روایات ضعیفی داشته باشیم که دروغ به زن اشکالی ندارد، این روایات ضعیف دلیلی بر جواز دروغ نمی‌شود؛ زیرا اصل کلی حرمت است و دلیل مخصص باید معتبر باشد.

روایت دوم: عَنْهُ[1] عَنْ أَبِيهِ[2] عَنْ صَفْوَانَ[3] عَنْ أَبِي مَخْلَدٍ السَّرَّاجِ[4] عَنْ عِيسَى بْنِ حَسَّانَ[5] قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) يَقُولُ:‌ «كُلُّ كَذِبٍ مَسْئُولٌ عَنْهُ صَاحِبُهُ يَوْماً إِلَّا كَذِباً فِي ثَلَاثَةٍ رَجُلٌ كَائِدٌ فِي حَرْبِهِ فَهُوَ مَوْضُوعٌ عَنْهُ أَوْ رَجُلٌ أَصْلَحَ بَيْنَ اثْنَيْنِ يَلْقَى هَذَا بِغَيْرِ مَا يَلْقَى بِهِ هَذَا يُرِيدُ بِذَلِكَ الْإِصْلَاحَ مَا بَيْنَهُمَا أَوْ رَجُلٌ وَعَدَ أَهْلَهُ شَيْئاً وَ هُوَ لَا يُرِيدُ أَنْ يُتِمَّ لَهُمْ».[6]

انسان‌های دروغگو روزی باید پاسخگو باشند مگر دروغ در سه مورد: 1- کسی که در جنگ دروغ می‌گوید. 2- کسی که اصلاح ذات البین می‌کند و بین دونفر مطالبی را القاء می‌کند که آن‌ها نگفته‌اند تا اصلاح بین آن دو شود. 3- کسی که به اهلش وعده می‌دهد و نمی‌خواهد که به همه آن عمل کند.

اهل، شامل زوجه و فرزند می‌شود. «لَا يُرِيدُ أَنْ يُتِمَّ لَهُمْ» یعنی مقداری از آن را انجام می‌دهد اما ممکن است مقداری از آن را عمل نکند.

روایت دلالت می‌کند که خلف وعد درباره اهل اشکال ندارد اما سند روایت اعتبار ندارد. ما نمی‌توانیم برای انجام عمل حرامی به روایت ضعیف استناد کنیم هرچند برخی از بزرگان مانند مرحوم محقق سبزواری (رحمه‌الله) به آن استناد کرده باشند.[7]

روایت سوم: بِإِسْنَادِهِ[8] عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ (علیه‌السلام) عَنْ أَبِيهِ(علیه‌السلام) عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ(علیه‌السلام) عَنْ أَبِيهِ(علیه‌السلام) عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(علیه‌السلام) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صل الله علیه و آله): «لَا يَصْلُحُ الْكَذِبُ إِلَّا فِي ثَلَاثَةِ مَوَاطِنَ كَذِبِ الرَّجُلِ لِامْرَأَتِهِ وَ كَذِبِ الرَّجُلِ يَمْشِي بَيْنَ الرَّجُلَيْنِ لِيُصْلِحَ بَيْنَهُمَا وَ كَذِبِ الْإِمَامِ عَدُوَّهُ فَإِنَّ [فإنّما] الْحَرْبُ خُدْعَةٌ».[9]

کذب صلاح نیست مگر در سه مورد: 1- دروغ مرد به همسرش 2- دروغ برای اصلاح ذات البین (برای این مورد دلیل معتبر داشتیم) 3- دروغ به دشمن در جنگ.

روایت مرفوعه است پس ضعیف است و اعتباری ندارد اما دلالت دارد که دروغ به زوجه جایز است. در روایات گذشته وعده بود اما در اینجا تصریح به کذب شده است.

آیت‌الله سبحانی (حفظه‌الله) نیز می‌فرماید: اگر سند روایت درست بود می‌شد برای جواز کذب به زوجه استناد کرد و به‌وسیله آن حرمت کذب را تخصیص زد.[10]

اشکال به جواز کذب

مرحوم امام خمینی (رحمه‌الله) می‌فرماید: «إنّ القول بجواز الكذب في الوعد مع الأهل- كما ورد في الروايات- مشكل؛ لضعفها و إجمال المراد منها؛ فإنّ الظاهر من استثناء عدة الأهل من الكذب أنّ المراد بها الإخبار عن خلاف الواقع و الظاهر من عنوان العدة أنّها إنشاء».[11]

مرحوم امام (رحمه‌الله) معتقد است که ضعف سند این روایات مشکلی است که باعث می‌شود نتوانیم به آن‌ها استناد کنیم. اهل هم که در روایات آمده معلوم نیست که مراد زوجه است یا فرزندان را هم شامل می‌شود؛ چون روایت معتبر داریم که باید وعده به اولاد وفا شود.

درباره وعده هم در گذشته گفتیم که انشاء ملازم با اخبار است؛ یعنی اخبار می‌دهد از اینکه اراده عمل داریم و اگر اراده عمل نداشته باشیم، کذب است؛ پس همان‌گونه که کذب حرام است، وعده بدون اراده به عمل، حرام است.

درباره اهل و عیال که باید با آن‌ها مدارا کرد تا کدورتی پیش نیاید، گاه عناوین دیگری محقق می‌شود. مثل اینکه اگر وعده ندهید باعث فساد می‌شود و زندگی به‌هم می‌خورد. زوجه اصرار دارد که به او وعده بدهید شما هم توانایی انجام آن را ندارید اما با وعده و گفتن ان‌شاء‌الله می‌توان مشکل را حل کرد. این استثناء مستقلی از کذب نیست بلکه از این جهت است که مدارا با اهل، مورد توجه شارع است و کدورت بین زن و شوهر منفور شارع است پس این مورد، مصداق ضرورت و حرج است. همچنین می‌تواند مصداق دفع ضرر یا اصلاح ذات البین باشد؛ چون در اصلاح ذات البین گفتیم نیازی نیست که مصلح، شخص ثالثی باشد بلکه یکی از دو نفر می‌تواند با دروغی کدورت را برطرف کند.

به نظر ما نباید گفت که یکی از مسوغات کذب در اسلام، دروغ به زوجه است. این را به اسلام نسبت ندهیم. فتوای به این جواز از نظر اجتماعی و سیاسی بد است. دلیل معتبری هم بر این مسئله یافت نمی‌شود. زوجه هم مانند سایر انسان‌ها است؛ همان‌گونه که دروغ به سایر مردم حرام است، به زن هم نباید دروغ گفت.

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نَاراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ﴾[12] در آیات و روایات نسبت به خانواده سفارش شده که آن‌ها را حفظ کنیم و به آن‌ها دروغ نگویم. اگر پدر خانواده دروغ بگوید باعث می‌شود که آن‌ها هم دروغ بگویند و تبدیل به فرهنگی در جامعه شود. اجتماع از خانواده‌های متعدد تشکلیل می‌شود اگر پدر اجازه دروغ به خانواده را داشته باشد، همه خانواده دروغگو بار می‌آیند. ما باید جلو دروغ را بگیریم. وعده‌های دروغ و عمل نکردن به وعده نباید در جامعه شایع شود.

اگر بگوییم که دروغ مرد به زوجه جایز است، قول به غیر علم است؛ چون هیچ دلیلی بر آن قائم نیست.

نسبت به اولاد هم وعده دروغ جایز نیست و روایت معتبر بر وجوب وفا داریم: عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ[13] عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ[14] عَنْ كُلَيْبٍ الصَّيْدَاوِيِّ[15] قَالَ: قَالَ لِي أَبُو الْحَسَنِ‌[16] (علیه‌السلام): «إِذَا وَعَدْتُمُ الصِّبْيَانَ فَفُوا لَهُمْ فَإِنَّهُمْ يَرَوْنَ أَنَّكُمُ الَّذِينَ تَرْزُقُونَهُمْ إِنَّ اللَّهَ (عزوجل) لَيْسَ يَغْضَبُ لِشَيْ‌ءٍ كَغَضَبِهِ لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْيَانِ».[17]

اگر به بچه کوچک هم وعده دادید به آن وفا کنید (امر به وفا شده). آن‌ها می‌بینند که شما روزی آن‌ها را می‌دهید؛ هرچه شما به آن‌ها یاد بدهید فرا می‌گیرند. اگر شما به آن‌ها دروغ بگویید و وعده بدهید عمل نکنید یاد می‌گیرند و در آینده اجتماع شما فاسد می‌شود. خداوند زنان و بچه‌ها را خیلی دوست دارد اگر شما وعده دروغ به آن‌ها بدهید و آن‌ها ناراحت شوند، خداوند غضبناک می‌شود.

سند این روایت صحیح است پس در مقابل روایات ضعیف، این روایت مقدم است.

قول دوم: عدم جواز

دروغ گفتن و خلف وعده نسبت به زن و اولاد جایز نیست.

به نظر ما قول حق همین است و دلالیل مُتقنی بر حرمت کذب وجود دارد و دلایل استثناء آن ضعیف است علاوه بر اینکه دلیل بر خلاف این استثناء وجود دارد.

مرحوم امام (رحمه‌الله می‌فرماید: «الأحوط لو لم يكن الأقوى عدم جوازه إلّا مع إكراه أو اضطرار، كما قد يتّفق و يمكن حمل الروايات على مورد الاضطرار»[18] باب اکراه و اضطرار جدا است و به‌طور طبیعی نباید دروغ گفت.

اشکال: اشکال ما به مرحوم امام این است که چرا احتیاط می‌کنید بلکه صریح بفرمایید که دروغ به زوجه و اولاد حرام است. ما به این مسئله فتوا می‌دهیم.

قول سوم: احتیاط واجب در ترک

به احتیاط واجب باید وعده‌ به زوجه و اولاد که قصد انجام آن را ندارد ترک شود.[19]

قول چهارم

وعده اشکال ندارد اما دروغ حرام است؛ زیرا وعده انشاء است و در انشاء کذب وجود ندارد که بخواهد حرام باشد.

اشکال: وعده انشائی است که ملازم اخبار است. وعده اخبار می‌دهد که من اراده دارم به وعده‌ام عمل کنم.

قول پنجم: جواز فی‌الجمله[20]

اشکال: اگر مرادشان این است که در موارد ضرورت و اصلاح ذات البین باشد، استثناء جدایی نیست.