درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /مشتق

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول درباره مشتق بود که آیا حقیقت در خصوص متلبس بالمبدأ است یا اعم از متلبس و ما انقضی عنه المبدأ؟ دراین‌باره به روایتی استدلال شد که مردی دو زن شیرده دارد و زن سومی می‌گیرد که دختربچه شیرخواره است. یکی از این دو زن، زوجه صغیره را شیر می‌دهد و بعد از مدتی، زن دوم هم صغیره را شیر می‌دهد. درباره حکم این مسئله، امام جواد (علیه‌السلام) فرمود: زنی که اول شیر داده و زوجه صغیره حرام می‌شوند اما مرضعه دوم، حرام نمی‌شود.

کلام محقق نائینی (رحمه‌الله)

یکی از مواردی که باعث حرمت می‌شود، ربیبه است ﴿حُرِّمَتْ عَلَيكُمْ ... وَرَبَائِبُكُمُ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمُ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ﴾[1] اگر مرد با همسرش دخول داشته باشد و این زن از شوهر سابقش دختری داشته باشد، این دختر بر این مرد، حرام می‌شود. یکی از محرمات الهی این است که نمی‌توان بین ام و بنت در ازدواج جمع کرد؛ یعنی با مادر و دخترش را در یک‌زمان واحد ازدواج کرده باشد. در این مسئله هم زنی که اول شیر داده مادر زوجه صغیره می‌شود و نمی‌توان میان این‌ دو جمع کرد. در این صورت نیازی به بحث ربیبه نیست بلکه از عدم جمع میان مادر و دختر استفاده می‌شود.[2]

اشکال محقق عراقی (رحمه‌الله) به محقق نائینی (رحمه‌الله)

چنین چیزی ثابت نیست ما دلیلی نداریم که نمی‌توان مادر و دختر را آن واحد گرفت. اگر عنوان ام‌الزوجه داشته باشد، دلیل بر حرمت نیز وجود دارد ﴿حُرِّمَتْ عَلَيكُمْ ... وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ﴾[3] اما اینکه مادر و دختر را نمی‌توان هم‌زمان گرفت، دلیلی بر آن اقامه نشده است.

محقق عراقی عدم جمع بین مادر و دختر را نفی نمی‌کند بلکه در آن تردید ایجاد می‌کند. اشکال ایشان بر مبنا است؛ یعنی اگر مبنا این باشد که نمی‌توان بین مادر و دختر جمع کرد، کلام محقق نائینی (رحمه‌الله) صحیح است اما این مبنا مسلّم نیست و قابل‌بحث است.

«هذا يبتني على عدم إمكان الجمع بين الأمّ و البنت في الزوجيّة و لو مع قطع النظر عن حرمة أمّ الزوجة مؤبّداً و إلّا ففي بطلان زوجيّة البنت نظر واضح. و من ذلك يظهر الحال في بعض الفروض الآتية أيضاً، فتدبّر».[4]

کلام محقق عراقی (رحمه‌الله) درست است و اگر ثابت شود که جمع بین مادر و دختر از محرمات الهی است می‌توان مسئله را با این مبنا هم بررسی کرد.

باید بدانید که برخی از چیزها در برخی از حالت‌ها باعث حرمت است اما در برخی از حالت‌ها باعث حرمت نیست. مثلا اگر شخصی با برادر زنی وطی کرده باشد نمی‌تواند با آن زن ازدواج کند اما اگر با زن ازدواج کرد و پس از آن با برادرش وطی کرد، عقد زن باطل نمی‌شود؛ پس برای هرچیزی باید دلیل داشته باشیم. برای حرمت جمع مادر و دختر در زمان واحد هم باید دلیل داشت.

کلام محقق حائری یزدی (رحمه‌الله)

مرضعه اول چرا باید حرام شود؟ وقتی زوجیت از زوجه صغیره زایل شد، مرضعه اول، ام‌الزوجه نمی‌شود. زوال زوجیت تقدم رتبی بر مادر شدن دارد این درصورتی است که مشتق را حقفیقت در متلبس بالمبدأ بدانیم.

خود محقق حائری یزدی (رحمه‌الله) پاسخ می‌دهد: بالاخره ام‌الزوجه و ربیبه حرام هستند. در اینجا یا صغیره ربیبه است یا مرضعه اول، ام‌الزوجه است و چون احتمال دائرمدارد بین دو احتمالی است که هردو باعث حرمت است، می‌گوییم که هردو حرام هستند. به عبارت دیگر چون علم اجمالی بر حرمت یکی هست، هردو حرام هستند.

«قد يتوهّم جريان النزاع في المرضعة الأولى أيضاً؛ إذ بعد تحقّق الرضاع الكامل كما يحدث عنوان الأمومة يزول عنوان الزوجيّة؛ فلا يتحقّق عنوان أمّ الزوجة على القول بالأخص. و يجاب بتعيّن القول بحرمتها على القول بالأخصّ أيضاً؛ لأنّ بقاء كلتا الزوجتين منافٍ لأدلّة حرمة أمّ الزوجة و الربيبة. و ارتفاع إحداهما معيّناً ترجيح بلا مرجّح، فتعيّن ارتفاع كلتيهما».[5]

اشکال

مرحوم آیت‌الله ‌العظمی حجت اشکال می‌کند: اولاً‌ حرمت صغیره از باب ربیبه بودن نیست بلکه اگر شیر در سینه زن از نطفه این مرد شکل گرفته باشد از باب دختر مرد شدن حرام است. مرد نمی‌تواند با دختر خودش ازدواج کند. مرضعه اول هم ام‌الزوجه می‌شود و بنات مانند امهات، حرام هستند؛ پس هر دو حرام می‌شوند.

«أمّا أوّلا: فبأنّ حرمة الصغيرة لا يلزم أن يكون لأجل كونها ربيبة الزوج، بل بعد كون فرض الكلام فيما كان اللبن من الزوج فتصير الصغيرة بالرضاع بنت الزوج كما تصير المرضعة الاولى ام زوجته و البنات كالامهات حرام».[6]

اشکال دوم را در جلسه بعد بیان می‌کنیم.