درس خارج اصول استاد محسن فقیهی
99/07/13
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مباحث الفاظ/وضع /صحیح و اعم
خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره صحیح و اعم و مقام تصویر جامع بنا بر قول به اعم بود.
وجه چهارم
آنچه که الفاظ برای آن وضع شده، صحیح است اما عرف، تسامح می‌کند و در فاسد نیز استعمال می‌کند.[1]
اشکالات
اشکال اول: آیا مبنای شما صحیحی است یا اعمی؟ اگر مبنای شما صحیحی است که درست است که در این صورت از مبنا خارج شده‌اید زیرا بحث ما در تصویر جامع بنا بر قول به وضع الفاظ برای اعم است.
اشکال دوم: برخی گفته‌اند: این کلام در مرکبات خارجی اشکالی ندارد. مثلاً معجونی برای درمان سینه‌درد از پنج گیاه ساخته می‌شود و نامی را بر آن می‌گذارند، این مرکب خارجی گاهی صحیح است و پنج جزء را دارا است و گاهی ممکن است یک جزء را نداشته باشد و عرف مسامحه کند و همان نام را برای آن استعمال کند اما در مثل نماز که مرکبی اعتباری است چنین نیست بلکه در حالتی با ده جزء صحیح است و گاهی با پنج جزء صحیح است.[2]
وجه پنجم
صلاة مانند اسماء اوزان و مقادیر است.[3] وزن مانند گرم و کیلوگرم و مقدار مانند لیتر در مایعات است. این وزن‌ها و مقدارها، یک میزان حقیقی و یک مقدار مسامحی دارد؛ مثلاً ده کیلوگرم را گاهی دقیق محاسبه می‌کنید که یک مثقال هم کم یا زیاد نباشد و گاهی هم با تسامح مقدار کمی زیادی یا کم می‌گویید که این ده کیلوگرم است. حال که اوزان و مقادیر این‌گونه است، نماز هم همین‌گونه است؛ یعنی گاهی صلاة در تامّ الاجزاء و الشرایط استعمال می‌شود و گاهی در جایی که برخی از شرایط یا اجزا را ندارد استعمال می‌شود.
اشکالات
اشکال اول: به نظر ما این وجه پنجم، همان وجه چهارم است؛ یعنی الفاظ برای صحیح وضع شده‌اند اما تسامحاً در ناقص نیز استعمال می‌شود.
اشکال دوم: مثال‌های زده شده درست نیست. مثقال خیلی دقیق است و چیزهای قیمتی مثل طلا را با آن می‌سنجند، اگر مقداری کم یا زیاد شود، عرف نمی‌پذیر و تسامح نمی‌کند؛ پس تشبیه صلاة به اوزان و مقادیر دقیق نیست. در عبادات، بنا بر قول به اعم، فاسد آن نیز صلاة گفته می‌شود. ما بر مبنای صحیحی نباید صحبت کنیم بلکه مبنای اعمی محل بحث است.
کلام محقق بروجردی(رحمه‌الله) در تصویر جامع
محقق بروجردی(رحمه‌الله) می‌فرماید: تصویر جامع ذاتی برای افراد صلاة، غیرمعقول است، چه بنا بر صحیحی و چه اعمی.[4]
این فرمایش درست است زیرا برای حقایق خارجی می‌توان جامع ذاتی تصویر کرد مانند «الانسان ما هو؟ الحیوان الناطق» که جنس و فصل دارد اما در مثل صلاة، عنوانی اعتباری انتزاعی از امور متباینه است. نماز غرقی به‌گونه‌ای، نماز مریض به‌گونه‌ای و نماز مسافر به‌گونه دیگری است، این‌ها امور متباینی هستند که می‌خواهیم برای آن‌ها جامعی اعتباری انتزاعی تصویر کنیم.
محقق بروجردی (رحمه‌الله) جامع عرضی را برای صلاة قابل تصویر می‌داند. جامع عرضی یعنی صلاة مراتبی دارد؛ برای مریض، صلاة است، برای مسافر صلاة است و برای غرقی هم صلاة است که می توان برای آن‌ها جامع عرضی که همان جامع اعتباری انتزاعی باشد در نظر گرفت. اشتراک این‌ها «نحو توجّه خاص و تخشّع مخصوص من العبد لساحة مولاه» است؛ توجه خاص و خشوع مخصوصی توسط انسان به خداوند است. این تتوجه با اولین جزء صلاة باید محقق شود و تا پایان هم باید وجود داشته باشد.
نماز که مرکب از اقوال و افعالی است که به‌تدریج محقق می‌شود، گاهی سکون و گاهی سکوت هم دارد که مشترک بین همه این‌ها توجه به ذات باری تعالی است. آن قصد قربت ابتدای نماز در افعال، اقوال، سکون و سکوت نماز وجود دارد. [5]
