درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /استعمال لفظ در اکثر از معنا

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد بود.

قول چهارم

مطلقا جایز است، خواه مفرد، تثنیه و جامع باشد و خواه در اثبات باشد یا در نفی، اما باید توجه داشت که در مفرد، مجاز است و در تثنیه و جمع، حقیقت است.[1] زیرا لفظ تثنیه و جمع در حکم تکرار است و اگر در دو معنا استعمال شود، حقیقت است. مثلا عینان گفته شود و عین جاریه و عین باصره اراده شود.

دلیل قول چهارم

قید وحدت در الفاظ ملحوظ و متبادر است و مطابق را وضع واضع است؛ ‌یعنی واضع الفاظ را به قید وحدت وضع کرده است. وقتی گفته می‌شود، عین یک عین منظور است یا عین جاریه یا عین باصره؛ ‌بنابراین اگر در مفرد با دو معنا استعمال شود، مجاز است. در تثنیه و جمع حقیقت است زیرا این دو در حکم تکریر با عطف است؛ عینان یعنی عین و عین. «جئنی بعین» یعنی جئنی بعین جاریه و جئنی بعین باصره.

در تثنیه و جمع، اتفاق در لفظ کافی است و اتفاق در معنا لازم نیست. مثلا «زیدان» یعنی دو زید؛ زید بن ارقم با زید بن خالد، دو ماهیت و وجود دارند که فقط نام آن‌ها مشترک است. وقتی گفته می‌شود «جئنی بزیدان» یعنی هر دو زید بیایند.

اشکالات

اشکال به قید وحدت

قید وحدت را در عرف، لغت، وضع و موضوع‌له نیافتیم. مثلا اگر گفته شد: «جئنی بماء» آیا یعنی یک آب بیاور. اگر کسی چند لیوان آب بیاورد درست نیست. در چه مقامی قید وحدت گفته شده؟ متکلم اگر قید وحدت را لازم می‌داند باید آن را بگوید.

اشکال به در حکم تکرار

اشکال اول: اگر دو لفظ است استعمال لفظ در اکثر از معنا نیست؛ یعنی دو لفظ در دو معنا استعمال شده است. در این صورت از محل نزاع خارج است؛ زیرا محل نزاع، استعمال لفظ واحد در دو معنا بود.

اشکال دوم: تثنیه و جمع،‌ همان معنای مفرد را تکرار می‌کندنه دو معنای متغایر باهم را. به عبارت دیگر، تثنیه همان معنای اولی را تکرار می‌کند. در اعلام چون اسم برای شخص خاصی است و دو مصداق از آن وجود ندارد لذا «جئنی بزید» یعنی «جئنی ما یسمی بزید» اما در چیزهای دیگر مثلا اگر گفته می‌شود «جئنی بماء» یعنی دو آب از جنس هم نه اینکه جنس دیگری باشد. تثنیه و جمع ظهور در تکرار همان جنس دارد مگر اینکه امکان نداشته باشد مثل اعلام.

اشکال به مجازیت

اگر استعمال لفظ در اکثر از معنا را مجازی بدانیم، مناسبت می‌خواهد، برای مجازیت در اینجا، علاقه کل و جزء را مطرح کرده‌اند، درحالی‌که در علاقه کل و جزء باید آن جزء از اجزاء اصلی و رئیسه باشد که اگر جزء نبود، کل هم نیست.