درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /استعمال لفظ در اکثر از معنا

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد بود. قول ششمی که مطرح شد این بود که استعمال لفظ در اکثر از معنا از دیدگاه لغت درست نیست اما عقلا اشکالی ندارد.

دلایل قول ششم

دلیل اول: واضع الفاظ را در حالت انفراد وضع کرده است. حال انفراد غیر از وحدتی است که صاحب معالم (رحمه‌الله) ذکر کرد. وقتی واضع لفظ را برای معنا وضع کرده آن را در حال انفراد و برای یک معنا وضع کرده است؛ پس حال انفراد، متبادر از لفظ است. نمی‌گوییم که واضع آن را مقید به قید وحدت کرده است. اگر بخواهید لفظ را از حالت انفراد خارج کنید و در غیرانفراد استعمال کنید، در غیر ماوضع‌له استعمال شده است. وقتی خلاف ماوضع‌له شد، پس حقیقت نیست. مجاز هم نیست؛ زیرا مجاز نیاز به علاقه دارد تا رخصت از طرف واضع هم باشد. در تثنیه و جمع هم دو یا چند فرد از حقیقت یک ماهیت هستند وقتی گفته می‌شود «عینان» یعنی دو ذهب و استعمال آن در دو معنا، خلاف موضوع‌له است؛ پس حقیقت نیست. مجاز هم نیست چون علاقه بین آن‌ها نیست. بنابراین اگر کسی لفظی را در دو معنا استعمال کرد، استعمال غلط است.[1]

اشکالات

اشکال اول: وحدت در موضوع‌له قید نیست و اینکه واضع در حالت انفراد آن را وضع کرده، دلیل پیروی ندارد؛ زیرا شارع نیست که وجوب پیروی داشته باشد. اگر واضع آن را در ساعت خاصی از روز وضع کرد آیا ما هم باید در همان ساعت استعمال کنیم؟

اشکال دوم: نیازی به علاقات بیان شده نیست بلکه همین که ذوق و طبع سلیم آن را بپسندد کفایت می‌کند. علاقاتی که در کتب بیان شده از باب مثال است.

اشکال سوم: تثنیه و جمع، دو یا چند نفر از یک ماهیت است این را ما هم قبول داریم اما تا جایی که قرینه بر خلاف نباشد. اگر قرینه وجود داشته باشد اشکالی ندارد که دو فرد از دو ماهیت را اراده کنیم. این‌ها امور اعتباری هستند و امورد اعتباری در دست معتبر است.

دلیل دوم:‌ یکی از دلایل عدم استعمال لفظ در اکثر از معنا آن است که الفاظ توقیفی هستند و باید در همان معنایی که وضع شده استعمال شود. در بحث عبادات داریم که وقتی شارع مثلا نماز صبح را دو رکعت قرار داد نمی‌شود آن را سه رکعتی خواند.[2]

اشکال: به نظر ما چنین توقیفیتی در الفاظ وجود ندارد بلکه هرچه ذوق و طبع سلیم آن را بپسندد قبول داریم؛ بنابراین اگر ذوق و طبع سلیم استعمال لفظ در اکثر از معنا را پسندید، چه مفرد، تثنیه یا یجمع باشد و چه حقیقت یا مجاز باشد، اشکالی ندارد اما باید قرائنی باشد که دو یا چند معنا اراده شده است.

دلیل سوم: برخی از بزرگان گفته‌اند که استعمال لفظ مفرد در دو معنا حقیقت نیست؛ زیرا واضع لفظ را برای یک معنا وضع کرده و اگر در معنای دیگری هم استعمال شود، در معنای موضوع‌له استعمال نشده و مجاز است.[3]

لفظ ممکن است دو یا چند معنای حقیقی داشته باشد مانند «عین» اگر استعمال لفظ در دو معنای حقیقی باشد، استعمال حقیقی است اما اگر در معنای مجازی استعمال شود، بازهم استعمال درستی است و معنای مجازی است.