درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: ولاية الفقيه/تعاملات حکومت و ولایت /تعامل حاکم با مردم

در تعاملات حکومت و ولایت بحث ما نوع تعاملات حکومت با مردم از دیدگاه ولایت و شخصیت بزرگ اسلام حضرت امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام بود .

امیر المومنین علی علیه السلام و همچنین شخص پیامبر صلی الله علیه و آله در احکامی که صادر کردند برای والیان و حاکمان این نوع تعاملاترا تبیین کرده اند و شاید حکم مالک برای حاکمیت مصر توسط امیرالمومنین مفصل ترین و جامع ترین حکمی است که از بین احکام بعد از نبی مکرم صادر شده است .

امیرالمومنین در این که حاکم اسلامی باید از غرور و خود پسندی در تعامل با مردم اجتناب کند فرمودند " مَنْ ظَلَمَ عِبَادَ اللَّهِ كَانَ اللَّهُ خَصْمَهُ دُونَ عِبَادِهِ" اگر حاکمی ظلم به بندگان خدا کند خداوند دشمن او خواهد بود قبل از اینکه بندگان خداوند با او دشمنی کنند .

توضیح واژه " دُونَ " : یک معنای دون به معنای "غیر" است و به معنای سوا است ، معنای دیگر دون به معنای "پست" گفته می شود همان معنای نقیض فوق ، یک معنای دیگر دون به معنای "عنده" است ، معنای دیگر دون مرحوم جوهری0ره) در صحاح الغه کرده که از نظر لغت قابل اعتماد است که به معنای "اولی و اقرب" آورده است .

نظر استاد: اقرب یعنی به جای عباد ، اقرب این است که خدا دشمن این فرد است ، مرحوم دشتی (ره) دون را به معنای "عوض" معنا کرده ، و این معنی سازگاری ندارد و ما پیدا نکردیم و همان معنای اقرب خوب است و سازگاری آن بیشتر است .

"وَ مَنْ خَاصَمَهُ اللَّهُ أَدْحَضَ حُجَّتَهُ[1] "‌ یعنی دلیل او را خداوند نمی پذیرد ، آن را که خدا دشمن اوست دلیل او برای هیچ کسی پذیرفته نیست "وَ كَانَ لِلَّهِ حَرْباً حَتَّى يَنْزِعَ‌ أَوْ يَتُوبَ" و این فردی که با بندگان خداوند دشمنی کرده و دشمن خداوند تلقی شده است این در مقام حرب با خداوند است ( حرب مصدر است به معنای اسم فاعل هم می آید یعنی و کان من ظلم من عباد الله لله محاربا این نفس کار او و خصومت او با بندگان خدا که خصومت با خدا تلقی می شود این نوع خصومت حرب با خدا و این حرب است و یا این اصلا محارب است و البته محارب اصطلاحی گفته نمی شود و این تا وقتی است که بازگردد یا توبه کند

نظر استاد : در این ترجمه مرحوم دشتی(ره) ینزع را به معنای بازگشت معنا کرده و یا توبه کند ، اگر ویتوب بود می گفتیم و یتوب بیان ینزع است و ینزع برگرده یعنی همان توبه اما اینجا " أَوْ " است ، اگر بازگردد از حکومت بله ممکن است اما اگر بازگشتن را به معنای توبه و رجوع معنا کند این سازگاری با " أَوْ " ندارد و این" أَوْ " این را نمی گوید واو تفصیلی نیست .

"وَ لَيْسَ شَيْ‌ءٌ أَدْعَى إِلَى تَغْيِيرِ نِعْمَةِ اللَّهِ وَ تَعْجِيلِ نِقْمَتِهِ" هیچ چیزی نیست در جهت تغییر نعمت خدا مثل اقامه بر ظلم نیست .مِنْ إِقَامَةٍ عَلَى ظُلْمٍ ، متعلق به اَدْعَى است " فَإِنَّ اللَّهَ [يَسْمَعُ‌] سَمِيعٌ دَعْوَةَ الْمُضْطَهَدِينَ " گوش خداوند به سمت دعاها و خواست مظلومین است که خداوند می شنود این اضطرار مضطهدین و مظلومین را و وقتی شنید روزگار حاکم ظلم را دگرگون خواهد کرد "وَ هُوَ لِلظَّالِمِينَ بِالْمِرْصَادِ" و خداوند در کمین حاکمین ظالم است

نکته ای مهم استاد درباره درس خارج تعاملات حاکمیت : ممکن است کسی بگویید این تعاملات حاکمیت را به شکل اجتهادی بیان کنید و ما جواب می دهیم این تعاملات حاکمیت را به شکل اجتهادی شما معنا کنید ؟ می گویید قول این مرجع و فقیه و ... را بیان کنید و باز جواب می دهیم شعار ندهید اولا دلیل ما باید از کتاب و سنت و بیان معصومین باشد و شلوغ نکنید در ثانی از مکاتیب الرسول و از احکامی که پیامبر و امیرالمومنین علی علیه السلام داده اند تعاملات را ببینیم بعدا اگر کسی قولی دارد کنار اینها بررسی می کنیم و در این بحث تعاملات حکومت و ولایت بحث آن چنانی نشده است و این فقه جدید و فقه معاصر است که ما داریم بیان می کنیم .

آیا حاکم اسلامی مجاز است که زیاده روی کند و در برخورد ها افراط کند؟ خیر حق ندارد "وَ لْيَكُنْ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَيْكَ أَوْسَطُهَا فِي الْحَقِّ[2] " یعنی در موقع احقاق حق برای بندگان خدا خیر الامور اوسطها را قرار بده ، "وَ أَعَمُّهَا فِي الْعَدْلِ" و راه بهتر در رعایت عدل و انصاف را انجام بده "وَ أَجْمَعُهَا [لِرِضَا] لِرِضَى الرَّعِيَّةِ" جنبه رضایت رعیت را بگیر چون جامع ترین کار تو در امور کسب رضایت تو از رعیت است "فَإِنَّ سُخْطَ الْعَامَّةِ يُجْحِفُ [بِرِضَا] بِرِضَى الْخَاصَّةِ" در جلب خشنودی مردم بهترین کار رو انجام دادی اما خشم عمومی مردم خشنودی خواص را از بین می برد .

" وَ إِنَّ سُخْطَ الْخَاصَّةِ يُغْتَفَرُ مَعَ [رِضَا] رِضَى الْعَامَّةِ" اما اگر رضایت عمومی را بدست آوردی به غضب خواص اعتنا نمی شود .