درس خارج فقه احمد فرخ‌فال

موضوع: ولاية الفقيه/تعاملات حکومت و ولایت /تعامل با دشمنان و بیان تتمه

بحث ما در تعاملات حاکم اسلامی با طبقات مختلف جامعه بود و عرض کردیم که امیرالمومنین علی علیه السلام به مالک اشتر نسبت به تعامل با طبقات جامعه دستورات و اصولی را مطرح فرمودند ، حضرت فرمودند که نسبت به طبقات ضعیف جامعه مراعات کن و نسبت به اقارب و خویشاوندان خود مواظبت کن و نظارت کن و نسبت به مواجهه با اعداء با کیاست و فراست و مواظب و نظارت دقیق عمل کن حتی اگر دشمن طرح صلح را پیشنهاد داد رد نکن اما او را بعنوان دشمن رصد کن و مواظبت کن و اگر عهدنامه ای با آن بستی به عهد خود وفا کن و مبادا عهد شکنی کنی که وفای به عهد مامن گاهی است که خدای تبارک و تعالی برای همه ی قوم ها و ملل و گروه های مردم قرار داده است و همه اقشار مردم باید وفای به عهد کنن ، خب این نکاتی بود که در جلسات قبل گفتیم ، در تتمه این توصیه ها امیرالمومنین علی علیه السلام می فرمایند امکان دارد که تو ای مالک در عهدی که بستی احساس کنی که اگر بخواهی ادامه بدهی و بر عهد خود وفا کنی در مضیغه هایی قرار می گیری ، جای مواظب آنجا بود که سر میز مذاکره نشسته بودی آنجا باید دقت و مواظبت می کردی ، در اینجا عهد شکنی نکن چون عقوبت دارد وَلاَ تُعَوِّلَنَّ عَلَى لَحْنِ قَوْل بَعْدَ التَّأْكِيدِ وَالتَّوْثِقَةِ[1] وقتی عهد بستی بهانه جویی نکن .

وَلاَ يَدْعُوَنَّكَ ضِيقُ أَمْر، لَزِمَكَ فِيهِ عَهْدُ اللهِ، إِلَى طَلَبِ انْفِسَاخِهِ بِغَيْرِ الْحَقِّ، فَإِنَّ صَبْرَكَ عَلَى ضِيقِ أَمْر تَرْجُو انْفِرَاجَهُ وَفَضْلَ عَاقِبَتِهِ، خَيْرٌ مِنْ غَدْر تَخَافُ تَبِعَتَهُ، وَأَنْ تُحِيطَ بِكَ مِنَ اللهِ فِيهِ طِلْبَةٌ، لاَ تَسْتَقْبِلُ ( تَسْتَقيلُ) فِيهَا دُنْيَاكَ وَلاَ آخِرَتَكَ.[2]

توضیح و نظر استاد : این که در تنگنا قرار می گیری تو را وسوسه نکند که عهد نامه را بهم بزنی ، گاهی تو عهدنامه را بهم میزنی چون طرف مقابل تو بهم زده این بغیرحق نیست اما طرف تو بهم نزد این بغیر حق است اگر تو بهم بزنی عهدنامه را ، داعی نشود تو را سختی عهدنامه و امور عهدنامه آن سختی که این تلازمی که خدا بعنوان عهدنامه به تو واجب کرده این سختی تو در تعهدی که خدا گفته باید داشته باشی نخواند تو را به سمت فسخ عهدنامه ، و صبر کن در سختی و این بهتر است از اینکه عهدنامه را بهم بزنی و هر شب به وحشت به صبح براسانی که مگر دشمن سقف را بر روی تو خراب کند ، این صبر بهتر از عهدشکنی که می ترسی از عاقبت آن ، و این که خدا تو را در قبال شکستن این عهد مطالبه می کند و مواخذه می کند به شکلی که تو نمی توانی استقبال کنی در دنیا و آخرت .

نکته : تا اینجا امیرالمومنین علی علیه السلام نوع تعاملات حاکم اسلامی را با گروه های مختلف از دوست و دشمن و اقربا و نزدیکان و خواص و عوام و منشی و عوامل و قضات و ... همه را بیان کردند و از این فراز تا آخر این نامه که به مالک اشتر نوشتند می خواهند هشدار بدهند که این کار را نکن و... ،

إِيَّاكَ وَالدِّمَاءَ وَسَفْكَهَا بِغَيْرِ حِلِّهَا، فَإِنَّهُ لَيْسَ شَيْءٌ أَدْنَى لِنِقْمَة، وَلاَ أَعْظَمَ لِتَبِعَة، وَلاَ أَحْرَى بِزَوَالِ نِعْمَة، وَانْقِطَاعِ مُدَّة، مِنْ سَفْكِ الدِّمَاءِ بِغَيْرِ حَقِّهَا. وَاللهُ سُبْحانَهُ مُبْتَدِئٌ بِالْحُكْمِ بَيْنَ الْعِبَادِ، فِيَما تَسَافَكُوا مِنَ الدِّمَاءِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ; فَلاَ تُقَوِّيَنَّ سُلْطَانَكَ بِسَفْكِ دَم حَرَام. فَإِنَّ ذلِكَ مِمَّا يُضْعِفُهُ وَيُوهِنُهُ، بَلْ يُزِيلُهُ وَيَنْقُلُهُ. وَلاَ عُذْرَ لَكَ عِنْدَ اللهِ وَلاَ عِنْدِي فِي قَتْلِ الْعَمْدِ، لاِنَّ فِيهِ قَوَدَ الْبَدَنِ.[3]

توضیح و نظر استاد : حواست به خون مردم باشد و خونشان را به ناحق نریزی و غیر آن که خونش حلال نشده باشد و این ریختن خون به ناحق اصلا قابل پذیرش نیست و کیفر الهی را در پیش دارد و تو مجازات خواهی شد و خیلی سریع نعمت هایی را که خدا به تو داده از تو می گیرد و قطع می کند حکومت تو را ، و خدای متعال در روز قیامت اول سفک دماء را پیش می کشد و حکومت خود را تقویت نکن با ریختن خون به ناحق از مردم و این حکومت تو را تضعیف و سست می کند و بلکه ساقط می کند حکومت تو را و از تو می گیرد و به کسی دیگر می دهد و این را نه خدا می پذیرد و نه من و قصاص خواهی شد و مواظب باش قتل عمد نکنی .

وَإِنِ ابْتُلِيتَ بِخَطَأ وَأَفْرَطَ عَلَيْكَ سَوْطُكَ أَوْ سَيْفُكَ أَوْ يَدُكَ بِالْعُقُوبَةِ; فَإِنَّ فِي الْوَكْزَةِ فَمَا فَوْقَهَا مَقْتَلَةً، فَلاَ تَطْمَحَنَّ بِكَ نَخْوَةُ سُلْطَانِكَ عَنْ أَنْ تُؤَدِّيَ إِلَى أَوْلِيَاءِ الْمَقْتُولِ حَقَّهُمْ.[4]

توضیح و نظر استاد : و اگر مبتلا شدی به قتل خطا و اگر تازیانه به کسی زیاد زدی و افراط کردی و شمشیر تو به کسی خورد تو در یک عقوبتی هستی و اگر مشتی به کسی زدی و مقداری محکم تر زدی گاهی اوقات قتل ایجاد می شود و اگر از روی خطاء افراط شدی و موجب یک قتل شد باید دیه آن را بدهی و تو را مغرور نکند غرور حکومت تو از اینکه بخواهی حق اولیاء مقتول را بپردازی .