درس بدایة الحکمة استاد فیاضی
جلسه 104
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: عالم مثال و ماده
گفتیم که جهان خلقت به سه مرتبه ی کلی تقسیم می شود که عبارتند از جهان عقل، مثال و ماده
به عالم مثال رسیده ایم که نام دیگر آن برزخ است زیرا برزخ به معنای وسط است و عالم مثال بین عالم عقل و ماده است. زیرا از یک سو ذاتا و فعلا از ماده مجرد است بنا بر این بالاتر از عالم ماده است و از سویی دیگر آثار ماده مانند رنگ و حجم را دارا است از این رو از عالم عقل پائین تر است که این آثار را نیز ندارد. بنا بر این آثار ماده بلا واسطه از عقل صادر نمی شود بلکه اول مثال از عقل صادر می شود و مثال علت برای عالم ماده است.
نام دیگر عالم مثال، خیال منفصل است زیرا خیال گاه متصل است که در انسان و حیوان هست (البته در انسان در مرتبه ی حیوانیت وجود دارد) یعنی وقتی انسان صوری را درک می کند و یا مزه ای یا بویی را درک می کند بعد از آنی که رابطه اش با ماده خارجی قطع شد و احساس مزبور خاتمه یافت، آنچه درک کرده است را در جایی محفوظ دارد که به آن عالم خیال می گویند. او با آن صور کار می کند و گاه بر اثر آنچه از آن صورت می داند صور مشابهی را خلق می کند مثلا انسانی را دیده و صورتی از آن را دارد و هکذا اسب را دیده و صورتی از آن دارد و بعد انسانی را خلق می کند که سر آن انسان است و بدنش اسب می باشد.
اما عالم مثال مانند خیال است در اینکه صورت هایی که در آنجا هست دارای اشکال و رنگ و حجم است ولی از انسان و حیوان منفصل است یعنی در درون انسان و حیوان نیست بلکه عالم مثال، جهانی است عینی که خارج از وجود انسان ها و حیوان ها می باشد. بلکه جهانی است که انسان ها در مرحله ای از وجودشان وارد آن می شوند. آن را خیال منفصل می نامند یعنی همان وجود خیالی است یعنی ابعاد و اشکال دارد و ماده را ندارد ولی از حیوان منفصل است.
این مرتبه از وجود که عالم مثال نام دارد عالمی است که ماده ندارد ولی آثار ماده را دارد و معلول ما فوق خودش است. این معلول طبق اختلافی که مشائیین و اشراقیین داشتند متفاوت است. مشائین قائل هستند که عالم مثال، معلول عقل فعال است یعنی مرتبه ی عقول آنقدر تنزل می یابد که به عقل دهم می رسد و عقل دهم در اثر کثرتی که دارد و نقصی که دارد با عالم مثال سنخیت می یابد و می تواند موجودات متکثر عالم مثال را خلق کند.
ولی اشراقیین می گویند که صور مثالی معلول یک موجود نیست بلکه معلول عقولی عرضیه است. یعنی انواعی که در عالم ماده است هر نوع یک فرد مجرد عقلی دارد و مجموعه ی انواع، مجموعه ای از این افراد مجرد را دارند که این افراد مجرد عقلی اولا و بالذات و بلا واسطه موجودات عالم مثال را خلق می کنند و به توسط موجودات عالم مثال، عالم ماده را تدبیر می کنند. یعنی آنها که موجودات مجرد محض هستند با عالم ماده ارتباط مستقیم ندارند بلکه فاعل بعید عالم مادی می باشند. مثلا در روایت است که امیر مؤمنان هنگام فوت هر کسی بر بالین آن حاضر می شود بنا بر این ممکن است در یک آن کسی که مؤمن است در یک طرف عالم از دنیا برود و در آن طرف عالم فرد کافر دیگری از دنیا برود و امام علیه السلام در همان لحظه بر بالین هر دو حاضر شود یکی با خوشحالی و برای دیگری با غضب. بنا بر این وجود مثالی چون احاطه بر این عالم دارد، کل این عالم را فرا گرفته است بنا بر این در همه جای عالم حضور دارد بدون اینکه وحدت دفعی او از بین برود. اینجاست که می گویند صور عالم مثال به شکل های گوناگون جلوه می کند بدون اینکه به وحدت آنها صدمه بخورد.
الفصل الثالث عشر في المثال ويسمى: (البرزخ) (فصل سیزدهم در علیه السلام الم مثال است و آن را برزخ هم می نامند) لتوسطه بين العقل المجرد والجوهر المادي، (زیرا بین عقل مجرد و جوهر مادی قرار دارد. این توسیط قراردادی نیست بلکه بر اساس مرتبه ی وجودی خودش است یعنی جایش همین جا هست.) و (الخَيال المنفصل) (و نام دیگر آن خیال منفصل است زیرا سنخ وجودی آن خیالی است یعنی مجرد است و دارای آثار ماده از ابعاد و شکل و رنگ و مانند آن می باشد مانند صورتی از درخت که در ذهن ماست و این صورت خیالی چون در درون حیوان و انسان نیست و از مراتب نفس حیوان آن به شمار نمی آید به آن منفصل می گویند.) لاستقلاله عن الخيال الحيواني المتصل به. (منفصل نامیده می شود چون از خیال حیوانی که متصل به حیوان است جدا می باشد.) وهو كما تقدم مرتبة من الوجود مفارق للمادة دون آثارها، (و همان گونه که قبلا گذشت مرتبه ای از وجود است که از ماده و آثار ماده جدا می باشد.) وفيه صور جوهرية جزئية (و در عالم مثال صورت هایی جوهری وجود دارد و مانند کیف نفسانی نیست که قائم به نفس باشد بلکه قائم به خودش است و عینیت دارد و جزئیه است و هر کدام مشخص است و از دیگری متمایز می باشد.) صادرة من آخر العقول الطولية، و هو العقل الفعال عند المشائین (و این صورت ها از آخرین عقلی که در سلسله ی قعول طولیه است قرار دارند. البته این طبق نظر مشائین است که قائل هستند که عالم مثال با تمامی افراد و جزئیات و صور مثالی همه معلول یک موجود مجرد است که عقل فعال نام دارد.) أو من العقول العرضية على قول الإشراقيين، (و بر اساس نظر اشراقیین عالم مثال از عقولی عرضیه صادر شده اند یعنی افراد مثالی هر نوع از عقل خاص همان نوع صادر شده است.) وهي متكثرة حسب تكثر الجهات في العقل المفيض لها، (و این صور جوهریه ای که در عالم مثال است بر حسب تکثر ابعاد و جنبه هایی که در عقلی که آنها را افاضه می کند کثرت دارند. یعنی آن عقل آنقدر تنزل کرده است که می تواند آن موجودات کثیر و پراکنده را صادر کرده است و به هر اندازه که از آن عقل می شد صادر شود صادر شده است. آنچه از عقل صادر می شود بر اساس قوه و استعداد نیست یعنی این گونه نیست که در عالم مثال موجوداتی باشد که امکان داشته باشد موجود شوند ولی الآن موجود نیستند چون استعداد و شرایط وجود آنها تمام و آماده نشده است. بنا بر این هر آنچه در عالم مثال است از ابتدا بوده و تا آخر خواهد بود. البته این ازلی و ابدی بودن به واسطه ی ازلی و ابدی خداوند است و مستقل نیستند.) متمثلة لغيرها بهيئات مختلفة، (و این صورت ها برای غیر خودشان به هیئات مختلف نمودار می شوند کما اینکه امیر مؤمنان برای مؤمن به صورتی و برای منافق به صورتی دیگر متمثل می شود.) من غير أن ينثلم باختلاف الهيئات في كل واحد منها وحدته الشخصية. (بدون اینکه به سبب اختلاف هیئت هایی که هر یک از این صور مثالیه است رخنه و شکافی در وحدت شخصیه اش وارد شود. یعنی با اینکه صور مثالی گوناگون دارد وحدت شخصیه اش به هم نمی خورد. البته درک واقعی چنین وجودی برای ما مقدور نیست ولی به سبب آیات و روایات آن را قبول می کنیم. یعنی وجودی در آن واحد و با هیئت های مختلف در همه جا باشد و در عین حال واحد باشد. البته با توجه به اینکه وجود مثالی زید در عرض وجود مادی زید نیست بلکه در طول آن و محیط به عالم ماده است و علت آن می باشد مقداری موجب می شود که مسأله ی مزبور قابل درک شود.)
فصل چهاردهم: عالم ماده
عالم ماده همین عالمی است که ما با آن رابطه داریم و از نظر وجودی نازل ترین و پست ترین عوالم می باشد. فرق آن با عالم عقل و مثال در این است که موجودات آن همه قوه و استعداد دارند یعنی هر موجودی هر کمالی را که دارد این توان را دارد که کمال دیگری را بپذیرد. بر خلاف عالم عقل و مثال که قوه و استعداد در آن نیست و هر چه هست از اول تا آخر همان است.
در عالم ماده هر موجودی در ابتدا تمام کمالات را بالقوه دارد و به تدریج کمالات لایق خودش را کسب می کند. این گونه هم نیست که همه ی موجودات عالم ماده به تمامی کمالات خود برسند زیرا این جهان، جهانی محدود و تنگ است و دارای تزاحم بسیار می باشد بنا بر این اگر موجودی بخواهد به کمالی برسد با موانع دیگر برخورد می کند و یا مانع می شود که هزاران موجود دیگر به کمال خود نرسند. مثلا انسان برای رسیدن به کمال خود از چیزهای بسیار دیگر بهره برداری می کند و نمی گذارد آنها به کمال خود برسند. مثلا حیوانی، حیوان دیگر را در زمان کودکی می خورد تا سیر شود و نمی گذارد بزرگ شود. حتی کمالاتی که در یک انسان است مزاحم سایر کمالات می شود مثلا هوای نفس مزاحم عقل می شود یعنی خلقت انسان هرچند برای عبادت خداوند است و باید تمامی کارهای انسان رنگ خدایی داشته باشد ولی هوای نفس مزاحمت ایجاد می کند و موجب می شود که کارها برای خداوند نباشد. یا اینکه دچار غفلت می شود و کار را هرچند برای غیر خدا انجام نمی دهد بلکه برای خداوند هم انجام نمی دهد.
نکته ی دیگر این است که با دقت دانشمندان، چیزهای بسیاری در این جهان کشف شده است ولی ممکن است آنچه کشف نشده است بسیار بیشتر از این مقدار باشد زیرا ابزاری که انسان ها استفاده می کنند محدود است. از اینجا معلوم می شود که علم ما بسیار کم است. علم ما در این عالم ماده نیز بسیار اندک است چه رسد به عوالم بالاتر مانند مثال و عقل.
این عالم با تمام ارتباطی که اجزایش با هم دارند با یک حرکت جوهری متحرک هستند یعنی جوهر است که متحرک است و به دنبال آن تمامی اعراض حرکت می کنند و ما حرکت جوهری را سابقا اثبات کردیم. این حرکت جوهری در همه ی موجودات وجود دارند هرچند نوع اشیاء تغییر نکند یعنی اگر سنگ از اول تا آخر سنگ باشد، سنگ در یک آن غیر از سنگ در آن بعد است. یعنی نوع آن یکی است و فرد مزبور آنا فآنا در حال عوض شدن است.
علاوه بر حرکت فوق که جوهری و عمومی است، حرکت جوهری خاص هم هست و آن اینکه بعضی از جوهرها از حالی به حال دیگر تبدیل می شوند مثلا بعضی از جوهرها از حالت جمادی به نباتی و از نباتی به حیوانی و از حیوانی به انسانی تبدیل می شوند. این حرکت جوهری در بعضی از موجودات هست و در بعضی نیست.
البته اینکه تمامی این جهان به حرکت جوهری متحرک است و این حرکت مربوط به ذات این جهان است، ولی خالق آن که خداوند متعال و یا موجود مجرد مثالی یا آن عقل است که آن را ایجاد می کند و ثابت است موجب اشکال نمی شود زیرا او وجودی را ایجاد کرده است که ذاتش این است که متغیر باشد یعنی وجودی را ایجاد کرده است که تمام اجزائش با هم جمع نیست چرا که اگر باهم جمع بود یا وجودی مثالی می شد و یا عقلی. یعنی او این موجود را ایجاد می کند و بعد تغیّر و حرکت، در ذات خودش است و این تغیّر و حرکت به عامل دیگری احتیاج ندارد.
الفصل الرابع عشر في العالم المادي وهو العالم المشهود، أنزل مراتب الوجود وأخسها، (فصل چهاردهم در عالم مادی است که عالم مشهود است که نازل ترین مرتبه ی وجود و پست ترین آن است که کسی که عقلش در چشمش باشد جهان را منحصر در همین می داند.) ويتميز من غيره بتعلق الصور الموجودة فيه بالمادة (این عالم ماده از غیر خودش که عالم مثال و عقل است تمیز می یابد به اینکه صوری که در این عالم ماده است متعلق و مرتبط به ماده می باشد) وارتباطها بالقوة والاستعداد، (و اینکه با قوه و استعداد در ارتباط می باشد.) فما من موجود فيه إلا وعامة كمالاته في أول وجوده بالقوة، (هیچ موجودی در این عالم نیست مگر اینکه تمام کمالات آن در اول هستی اش بالقوه می باشد) ثم يخرج إلى الفعلية بنوع من التدريج والحركة، (و بعد تدریجا و با حرکت از قوه به فعل خارج می شود.) وربما عاقه من ذلك عائق، (و چه بسا که مانعی آن موجود را از رسیدن به کمالاتش منع می کند. بنا بر این این گونه نیست که موجودات عالم ماده به تمامی کمالاتی که برایشان میسر است دست یابند.) فالعالم عالم التزاحم والتمانع. (چون این عالم ماده، عالم تزاحم و تمانع است.)
وقد تبين بالأبحاث الطبيعية والرياضية إلى اليوم شئ كثير من أجزاء هذا العالم (و با بحث های طبیعی (که موضوعش اجسام مادی است) و ریاضی (که موضوعش مقداری است که روی اجسام است) که مربوط به افلاک و هندسه ی عالم می باشد چیزهای بسیاری از اجزاء این عالم روشن شده است.) والأوضاع والنسب التي بينها (و وضع ها و نسبت هایی که بین این اجسام است.) والنظام الحاكم فيها، (و همچنین نظامی که در این اجسام حاکم است.) ولعل ما هو مجهول منها أكثر مما هو معلوم. (و شاید آنچه که از اجزاء این عالم، مجهول است بیشتر باشد از آنچه که معلوم است.) وهذا العالم، بما بين أجزائه من الارتباط الوجودي، واحد سيال في ذاته (این جهان با آنچه در بین اجزاء آن از ارتباط وجودی است که یک وجود واحدی است که در ذاتش متحرک و روان است) متحرك بجوهره، (حرکت را در جوهرش دارد) ويتبعه أعراضه، (و اعراض هم اگر حرکت می کنند به تبع جوهر است.) وعلى هذه الحركة العامة حركات جوهرية خاصة نباتية وحيوانية وإنسانية، (و بر روی این حرکت عمومی که همه ی اجزاء جهان را شامل می شود یک حرکت های جوهری ویژه هم هست که از نباتی به حیوانی و انسانی است. یعنی در نباتیت حرکت می کند و بعد حیوان می شود و مدتی در حیوانیت حرکت می کند و بعد انسان می شود و در انسانیت حرکت می کند تا انسان کامل شود.) والغاية التي تقف عندها هذه الحركة هي التجرد التام للمتحرك، (و نهایتی که این حرکت در آن می ایستد و به پایان می رسد، جایی است که به تجرد تام می رسد یعنی مجرد تام می شود مثلا زمین کما کان زمین است ولی مجرد می باشد و هکذا انسان و درخت.) كما تقدم في مرحلة القوة والفعل. (و در بحث قوت و فعل گفتیم که هر حرکتی غایتی دارد که تا وقتی که قوه هست حرکت هست ولی وقتی قوه تمام شود حرکت دیگر معنا ندارد.) ولما كان هذا العالم متحركا بجوهره سيالا في ذاته، كانت ذاته عين التجدد والتغير، (و چون این عالم، به ذات خودش حرکت می کند و ذات آن روان و سیال است پس ذات او عین تجدد و تغیّر است بنا بر این برای تجدد و تغیّر به فاعلی که متجدد باشد احتیاج ندارد) وبذلك صح استناده إلى العلة الثابتة، (و به سبب اینکه ذاتش عین تجدد و تغیّر است صحیح است که این عالم متحرک به علت ثابت مستند باشد.) فالجاعل الثابت جعل المتجدد، (زیرا جاعلی که ثابت است و فاعل این جهان است موجودی متجدد را به وجود آورده است یعنی جعل او بسیط است.) لا أنه جعل الشئ متجددا، (نه اینکه جعل او مرکب باشد یعنی اول شیئی را خلق کرده باشد و بعد به او حرکت داده باشد) حتى يلزم محذور استناد المتغير إلى الثابت (تا این محذور لازم بیاید که چگونه متغیر، به ثابت مستند است.) وارتباط الحادث بالقديم. (و امری حادث به قدیم مستند باشد.)
تم الكتاب والحمد لله ووقع الفراغ من تأليفه في اليوم السابع من شهر رجب من شهور سنة ألف وثلاثمائة وتسعين قمرية هجرية في العتبة المقدسة الرضوية على صاحبها أفضل السلام والتحية
گفتیم که جهان خلقت به سه مرتبه ی کلی تقسیم می شود که عبارتند از جهان عقل، مثال و ماده
به عالم مثال رسیده ایم که نام دیگر آن برزخ است زیرا برزخ به معنای وسط است و عالم مثال بین عالم عقل و ماده است. زیرا از یک سو ذاتا و فعلا از ماده مجرد است بنا بر این بالاتر از عالم ماده است و از سویی دیگر آثار ماده مانند رنگ و حجم را دارا است از این رو از عالم عقل پائین تر است که این آثار را نیز ندارد. بنا بر این آثار ماده بلا واسطه از عقل صادر نمی شود بلکه اول مثال از عقل صادر می شود و مثال علت برای عالم ماده است.
نام دیگر عالم مثال، خیال منفصل است زیرا خیال گاه متصل است که در انسان و حیوان هست (البته در انسان در مرتبه ی حیوانیت وجود دارد) یعنی وقتی انسان صوری را درک می کند و یا مزه ای یا بویی را درک می کند بعد از آنی که رابطه اش با ماده خارجی قطع شد و احساس مزبور خاتمه یافت، آنچه درک کرده است را در جایی محفوظ دارد که به آن عالم خیال می گویند. او با آن صور کار می کند و گاه بر اثر آنچه از آن صورت می داند صور مشابهی را خلق می کند مثلا انسانی را دیده و صورتی از آن را دارد و هکذا اسب را دیده و صورتی از آن دارد و بعد انسانی را خلق می کند که سر آن انسان است و بدنش اسب می باشد.
اما عالم مثال مانند خیال است در اینکه صورت هایی که در آنجا هست دارای اشکال و رنگ و حجم است ولی از انسان و حیوان منفصل است یعنی در درون انسان و حیوان نیست بلکه عالم مثال، جهانی است عینی که خارج از وجود انسان ها و حیوان ها می باشد. بلکه جهانی است که انسان ها در مرحله ای از وجودشان وارد آن می شوند. آن را خیال منفصل می نامند یعنی همان وجود خیالی است یعنی ابعاد و اشکال دارد و ماده را ندارد ولی از حیوان منفصل است.
این مرتبه از وجود که عالم مثال نام دارد عالمی است که ماده ندارد ولی آثار ماده را دارد و معلول ما فوق خودش است. این معلول طبق اختلافی که مشائیین و اشراقیین داشتند متفاوت است. مشائین قائل هستند که عالم مثال، معلول عقل فعال است یعنی مرتبه ی عقول آنقدر تنزل می یابد که به عقل دهم می رسد و عقل دهم در اثر کثرتی که دارد و نقصی که دارد با عالم مثال سنخیت می یابد و می تواند موجودات متکثر عالم مثال را خلق کند.
ولی اشراقیین می گویند که صور مثالی معلول یک موجود نیست بلکه معلول عقولی عرضیه است. یعنی انواعی که در عالم ماده است هر نوع یک فرد مجرد عقلی دارد و مجموعه ی انواع، مجموعه ای از این افراد مجرد را دارند که این افراد مجرد عقلی اولا و بالذات و بلا واسطه موجودات عالم مثال را خلق می کنند و به توسط موجودات عالم مثال، عالم ماده را تدبیر می کنند. یعنی آنها که موجودات مجرد محض هستند با عالم ماده ارتباط مستقیم ندارند بلکه فاعل بعید عالم مادی می باشند. مثلا در روایت است که امیر مؤمنان هنگام فوت هر کسی بر بالین آن حاضر می شود بنا بر این ممکن است در یک آن کسی که مؤمن است در یک طرف عالم از دنیا برود و در آن طرف عالم فرد کافر دیگری از دنیا برود و امام علیه السلام در همان لحظه بر بالین هر دو حاضر شود یکی با خوشحالی و برای دیگری با غضب. بنا بر این وجود مثالی چون احاطه بر این عالم دارد، کل این عالم را فرا گرفته است بنا بر این در همه جای عالم حضور دارد بدون اینکه وحدت دفعی او از بین برود. اینجاست که می گویند صور عالم مثال به شکل های گوناگون جلوه می کند بدون اینکه به وحدت آنها صدمه بخورد.
الفصل الثالث عشر في المثال ويسمى: (البرزخ) (فصل سیزدهم در علیه السلام الم مثال است و آن را برزخ هم می نامند) لتوسطه بين العقل المجرد والجوهر المادي، (زیرا بین عقل مجرد و جوهر مادی قرار دارد. این توسیط قراردادی نیست بلکه بر اساس مرتبه ی وجودی خودش است یعنی جایش همین جا هست.) و (الخَيال المنفصل) (و نام دیگر آن خیال منفصل است زیرا سنخ وجودی آن خیالی است یعنی مجرد است و دارای آثار ماده از ابعاد و شکل و رنگ و مانند آن می باشد مانند صورتی از درخت که در ذهن ماست و این صورت خیالی چون در درون حیوان و انسان نیست و از مراتب نفس حیوان آن به شمار نمی آید به آن منفصل می گویند.) لاستقلاله عن الخيال الحيواني المتصل به. (منفصل نامیده می شود چون از خیال حیوانی که متصل به حیوان است جدا می باشد.) وهو كما تقدم مرتبة من الوجود مفارق للمادة دون آثارها، (و همان گونه که قبلا گذشت مرتبه ای از وجود است که از ماده و آثار ماده جدا می باشد.) وفيه صور جوهرية جزئية (و در عالم مثال صورت هایی جوهری وجود دارد و مانند کیف نفسانی نیست که قائم به نفس باشد بلکه قائم به خودش است و عینیت دارد و جزئیه است و هر کدام مشخص است و از دیگری متمایز می باشد.) صادرة من آخر العقول الطولية، و هو العقل الفعال عند المشائین (و این صورت ها از آخرین عقلی که در سلسله ی قعول طولیه است قرار دارند. البته این طبق نظر مشائین است که قائل هستند که عالم مثال با تمامی افراد و جزئیات و صور مثالی همه معلول یک موجود مجرد است که عقل فعال نام دارد.) أو من العقول العرضية على قول الإشراقيين، (و بر اساس نظر اشراقیین عالم مثال از عقولی عرضیه صادر شده اند یعنی افراد مثالی هر نوع از عقل خاص همان نوع صادر شده است.) وهي متكثرة حسب تكثر الجهات في العقل المفيض لها، (و این صور جوهریه ای که در عالم مثال است بر حسب تکثر ابعاد و جنبه هایی که در عقلی که آنها را افاضه می کند کثرت دارند. یعنی آن عقل آنقدر تنزل کرده است که می تواند آن موجودات کثیر و پراکنده را صادر کرده است و به هر اندازه که از آن عقل می شد صادر شود صادر شده است. آنچه از عقل صادر می شود بر اساس قوه و استعداد نیست یعنی این گونه نیست که در عالم مثال موجوداتی باشد که امکان داشته باشد موجود شوند ولی الآن موجود نیستند چون استعداد و شرایط وجود آنها تمام و آماده نشده است. بنا بر این هر آنچه در عالم مثال است از ابتدا بوده و تا آخر خواهد بود. البته این ازلی و ابدی بودن به واسطه ی ازلی و ابدی خداوند است و مستقل نیستند.) متمثلة لغيرها بهيئات مختلفة، (و این صورت ها برای غیر خودشان به هیئات مختلف نمودار می شوند کما اینکه امیر مؤمنان برای مؤمن به صورتی و برای منافق به صورتی دیگر متمثل می شود.) من غير أن ينثلم باختلاف الهيئات في كل واحد منها وحدته الشخصية. (بدون اینکه به سبب اختلاف هیئت هایی که هر یک از این صور مثالیه است رخنه و شکافی در وحدت شخصیه اش وارد شود. یعنی با اینکه صور مثالی گوناگون دارد وحدت شخصیه اش به هم نمی خورد. البته درک واقعی چنین وجودی برای ما مقدور نیست ولی به سبب آیات و روایات آن را قبول می کنیم. یعنی وجودی در آن واحد و با هیئت های مختلف در همه جا باشد و در عین حال واحد باشد. البته با توجه به اینکه وجود مثالی زید در عرض وجود مادی زید نیست بلکه در طول آن و محیط به عالم ماده است و علت آن می باشد مقداری موجب می شود که مسأله ی مزبور قابل درک شود.)
فصل چهاردهم: عالم ماده
عالم ماده همین عالمی است که ما با آن رابطه داریم و از نظر وجودی نازل ترین و پست ترین عوالم می باشد. فرق آن با عالم عقل و مثال در این است که موجودات آن همه قوه و استعداد دارند یعنی هر موجودی هر کمالی را که دارد این توان را دارد که کمال دیگری را بپذیرد. بر خلاف عالم عقل و مثال که قوه و استعداد در آن نیست و هر چه هست از اول تا آخر همان است.
در عالم ماده هر موجودی در ابتدا تمام کمالات را بالقوه دارد و به تدریج کمالات لایق خودش را کسب می کند. این گونه هم نیست که همه ی موجودات عالم ماده به تمامی کمالات خود برسند زیرا این جهان، جهانی محدود و تنگ است و دارای تزاحم بسیار می باشد بنا بر این اگر موجودی بخواهد به کمالی برسد با موانع دیگر برخورد می کند و یا مانع می شود که هزاران موجود دیگر به کمال خود نرسند. مثلا انسان برای رسیدن به کمال خود از چیزهای بسیار دیگر بهره برداری می کند و نمی گذارد آنها به کمال خود برسند. مثلا حیوانی، حیوان دیگر را در زمان کودکی می خورد تا سیر شود و نمی گذارد بزرگ شود. حتی کمالاتی که در یک انسان است مزاحم سایر کمالات می شود مثلا هوای نفس مزاحم عقل می شود یعنی خلقت انسان هرچند برای عبادت خداوند است و باید تمامی کارهای انسان رنگ خدایی داشته باشد ولی هوای نفس مزاحمت ایجاد می کند و موجب می شود که کارها برای خداوند نباشد. یا اینکه دچار غفلت می شود و کار را هرچند برای غیر خدا انجام نمی دهد بلکه برای خداوند هم انجام نمی دهد.
نکته ی دیگر این است که با دقت دانشمندان، چیزهای بسیاری در این جهان کشف شده است ولی ممکن است آنچه کشف نشده است بسیار بیشتر از این مقدار باشد زیرا ابزاری که انسان ها استفاده می کنند محدود است. از اینجا معلوم می شود که علم ما بسیار کم است. علم ما در این عالم ماده نیز بسیار اندک است چه رسد به عوالم بالاتر مانند مثال و عقل.
این عالم با تمام ارتباطی که اجزایش با هم دارند با یک حرکت جوهری متحرک هستند یعنی جوهر است که متحرک است و به دنبال آن تمامی اعراض حرکت می کنند و ما حرکت جوهری را سابقا اثبات کردیم. این حرکت جوهری در همه ی موجودات وجود دارند هرچند نوع اشیاء تغییر نکند یعنی اگر سنگ از اول تا آخر سنگ باشد، سنگ در یک آن غیر از سنگ در آن بعد است. یعنی نوع آن یکی است و فرد مزبور آنا فآنا در حال عوض شدن است.
علاوه بر حرکت فوق که جوهری و عمومی است، حرکت جوهری خاص هم هست و آن اینکه بعضی از جوهرها از حالی به حال دیگر تبدیل می شوند مثلا بعضی از جوهرها از حالت جمادی به نباتی و از نباتی به حیوانی و از حیوانی به انسانی تبدیل می شوند. این حرکت جوهری در بعضی از موجودات هست و در بعضی نیست.
البته اینکه تمامی این جهان به حرکت جوهری متحرک است و این حرکت مربوط به ذات این جهان است، ولی خالق آن که خداوند متعال و یا موجود مجرد مثالی یا آن عقل است که آن را ایجاد می کند و ثابت است موجب اشکال نمی شود زیرا او وجودی را ایجاد کرده است که ذاتش این است که متغیر باشد یعنی وجودی را ایجاد کرده است که تمام اجزائش با هم جمع نیست چرا که اگر باهم جمع بود یا وجودی مثالی می شد و یا عقلی. یعنی او این موجود را ایجاد می کند و بعد تغیّر و حرکت، در ذات خودش است و این تغیّر و حرکت به عامل دیگری احتیاج ندارد.
الفصل الرابع عشر في العالم المادي وهو العالم المشهود، أنزل مراتب الوجود وأخسها، (فصل چهاردهم در عالم مادی است که عالم مشهود است که نازل ترین مرتبه ی وجود و پست ترین آن است که کسی که عقلش در چشمش باشد جهان را منحصر در همین می داند.) ويتميز من غيره بتعلق الصور الموجودة فيه بالمادة (این عالم ماده از غیر خودش که عالم مثال و عقل است تمیز می یابد به اینکه صوری که در این عالم ماده است متعلق و مرتبط به ماده می باشد) وارتباطها بالقوة والاستعداد، (و اینکه با قوه و استعداد در ارتباط می باشد.) فما من موجود فيه إلا وعامة كمالاته في أول وجوده بالقوة، (هیچ موجودی در این عالم نیست مگر اینکه تمام کمالات آن در اول هستی اش بالقوه می باشد) ثم يخرج إلى الفعلية بنوع من التدريج والحركة، (و بعد تدریجا و با حرکت از قوه به فعل خارج می شود.) وربما عاقه من ذلك عائق، (و چه بسا که مانعی آن موجود را از رسیدن به کمالاتش منع می کند. بنا بر این این گونه نیست که موجودات عالم ماده به تمامی کمالاتی که برایشان میسر است دست یابند.) فالعالم عالم التزاحم والتمانع. (چون این عالم ماده، عالم تزاحم و تمانع است.)
وقد تبين بالأبحاث الطبيعية والرياضية إلى اليوم شئ كثير من أجزاء هذا العالم (و با بحث های طبیعی (که موضوعش اجسام مادی است) و ریاضی (که موضوعش مقداری است که روی اجسام است) که مربوط به افلاک و هندسه ی عالم می باشد چیزهای بسیاری از اجزاء این عالم روشن شده است.) والأوضاع والنسب التي بينها (و وضع ها و نسبت هایی که بین این اجسام است.) والنظام الحاكم فيها، (و همچنین نظامی که در این اجسام حاکم است.) ولعل ما هو مجهول منها أكثر مما هو معلوم. (و شاید آنچه که از اجزاء این عالم، مجهول است بیشتر باشد از آنچه که معلوم است.) وهذا العالم، بما بين أجزائه من الارتباط الوجودي، واحد سيال في ذاته (این جهان با آنچه در بین اجزاء آن از ارتباط وجودی است که یک وجود واحدی است که در ذاتش متحرک و روان است) متحرك بجوهره، (حرکت را در جوهرش دارد) ويتبعه أعراضه، (و اعراض هم اگر حرکت می کنند به تبع جوهر است.) وعلى هذه الحركة العامة حركات جوهرية خاصة نباتية وحيوانية وإنسانية، (و بر روی این حرکت عمومی که همه ی اجزاء جهان را شامل می شود یک حرکت های جوهری ویژه هم هست که از نباتی به حیوانی و انسانی است. یعنی در نباتیت حرکت می کند و بعد حیوان می شود و مدتی در حیوانیت حرکت می کند و بعد انسان می شود و در انسانیت حرکت می کند تا انسان کامل شود.) والغاية التي تقف عندها هذه الحركة هي التجرد التام للمتحرك، (و نهایتی که این حرکت در آن می ایستد و به پایان می رسد، جایی است که به تجرد تام می رسد یعنی مجرد تام می شود مثلا زمین کما کان زمین است ولی مجرد می باشد و هکذا انسان و درخت.) كما تقدم في مرحلة القوة والفعل. (و در بحث قوت و فعل گفتیم که هر حرکتی غایتی دارد که تا وقتی که قوه هست حرکت هست ولی وقتی قوه تمام شود حرکت دیگر معنا ندارد.) ولما كان هذا العالم متحركا بجوهره سيالا في ذاته، كانت ذاته عين التجدد والتغير، (و چون این عالم، به ذات خودش حرکت می کند و ذات آن روان و سیال است پس ذات او عین تجدد و تغیّر است بنا بر این برای تجدد و تغیّر به فاعلی که متجدد باشد احتیاج ندارد) وبذلك صح استناده إلى العلة الثابتة، (و به سبب اینکه ذاتش عین تجدد و تغیّر است صحیح است که این عالم متحرک به علت ثابت مستند باشد.) فالجاعل الثابت جعل المتجدد، (زیرا جاعلی که ثابت است و فاعل این جهان است موجودی متجدد را به وجود آورده است یعنی جعل او بسیط است.) لا أنه جعل الشئ متجددا، (نه اینکه جعل او مرکب باشد یعنی اول شیئی را خلق کرده باشد و بعد به او حرکت داده باشد) حتى يلزم محذور استناد المتغير إلى الثابت (تا این محذور لازم بیاید که چگونه متغیر، به ثابت مستند است.) وارتباط الحادث بالقديم. (و امری حادث به قدیم مستند باشد.)
تم الكتاب والحمد لله ووقع الفراغ من تأليفه في اليوم السابع من شهر رجب من شهور سنة ألف وثلاثمائة وتسعين قمرية هجرية في العتبة المقدسة الرضوية على صاحبها أفضل السلام والتحية
