درس خارج فقه استاد محمد محمدیقائینی
1402/08/09
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: شرایط شاهد/ عقل/
نتیجه آنچه در آیه شریفه مذکور است این است که تنها شهادت کسانی حجت است که در نظر عقلاء شهادت آنها مورد پذیرش باشد. نه به این معنا که شهادت هر کس در عرف مورد پذیرش بود در شرع هم حجت است بلکه به این معنا که شارع هم این شرط را پذیرفته است که شهادت شاهدی حجت است که عقلاء شهادت او را بپذیرند و دیوانه از نظر عقلاء جزو افرادی نیست که شهادت او مورد رضایت و پذیرش باشد.
مثلا:
الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: تَجُوزُ شَهَادَةُ الْمَرْأَةِ فِي الشَّيْءِ الَّذِي لَيْسَ بِكَثِيرٍ فِي الْأَمْرِ الدُّونِ وَ لَا تَجُوزُ فِي الْكَثِيرِ.[1]
الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ شَهَادَةِ وَلَدِ الزِّنَا فَقَالَ لَا تَجُوزُ إِلَّا فِي الشَّيْءِ الْيَسِيرِ إِذَا رَأَيْتَ مِنْهُ صَلَاحاً.[2]
الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ شَهَادَةِ الصَّبِيِّ وَ الْمَمْلُوكِ فَقَالَ عَلَى قَدْرِهَا يَوْمَ أُشْهِدَ تَجُوزُ فِي الْأَمْرِ الدُّونِ وَ لَا تَجُوزُ فِي الْأَمْرِ الْكَثِيرِ[3]
الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ عُثْمَانَ عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ الْمَمْلُوكِ الْمُسْلِمِ تَجُوزُ شَهَادَتُهُ لِغَيْرِ مَوَالِيهِ فَقَالَ تَجُوزُ فِي الدَّيْنِ وَ الشَّيْءِ الْيَسِيرِ.[4]
مرضی بودن امری نسبی است یعنی ممکن است کسی تا جایی و مقداری یا فقط نسبت به برخی امور مرضی باشد مثل ضامن.
پس این امر تازهای نیست و کاملا هم قابل التزام است و لذا یکی از شروط شاهد به نظر ما این است که شاهد باید مرضی در نزد عقلاء باشد و کسی که مرضی نباشد شهادتش معتبر نیست.
محقق نراقی فرموده است این آیه بر اعتبار مرضی بودن و به تبع اشتراط عقل دلالت ندارد چون این آیه به قرینه قبلش، ارشادی است. آیه در مورد کتابت دین است و روشن است که هم کتابت و هم استشهاد در دین الزام شرعی ندارد و لذا از این آیه نمیتوان اشتراط را فهمید.
نتیجه اینکه شهادت کسی که مرضی نیست مسموع نیست و از جمله آنها مجنون است.
الْحُسَيْنُ بْنُ سَعِيدٍ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ زُرْعَةَ عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّا يُرَدُّ مِنَ الشُّهُودِ فَقَالَ الْمُرِيبُ وَ الْخَصْمُ وَ الشَّرِيكُ وَ دَافِعُ مَغْرَمٍ وَ الْأَجِيرُ وَ الْعَبْدُ وَ التَّابِعُ وَ الْمُتَّهَمُ كُلُّ هَؤُلَاءِ تُرَدُّ شَهَادَاتُهُمْ.[5]
مطابق این روایت یکی از کسانی که که شهادتش مردود است شخص «مریب» است یعنی شهادتی که در معرض تردید و شک و نوعی تهمت است. شهادت دیوانه، شهادت مریب است و از بعضی روایات استفاده میشود که ردّ شهادت متهم به خاطر همین مریب بودن است و لذا برای اعتبار عقل میتوان به ردّ شهادت مریب و متهم استدلال کرد. متهم بودن از این جهت موجب ردّ شهادت است که احتمال کذب در آن قوی است البته در مورد شخص متهم احتمال تعمد کذب وجود دارد اما به حسب فهم عقلاء تعمد کذب موضوعیت ندارد بلکه آنچه مهم است احتمال مخالف با واقع است حتی اگر فرد از کسانی باشد که شهادتش ذاتا ضعیف است مثل شهادت کسی که ضابط نیست و لذا کسی که احتمال تعمد کذب در او وجود ندارد اما احتمال مخالفت با واقع در شهادتش هست مثل کسی که ضابط نیست و ... شهادتش حجت نیست و در مورد دیوانه هم همین احتمال وجود دارد.
درست است که ما قبلا گفتیم ملاک اعتبار شهادت با ملاک اعتبار خبر متفاوت است اما نه به این معنا که در شهادت احتمال مطابقت با واقع نقشی ندارد و وثاقت اهمیت ندارد و لذا روایاتی که در آنها وثاقت شرط شده است نیز بر اعتبار عقل دلالت دارند مثل:
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ شَهَادَةِ الْأَعْمَى فَقَالَ نَعَمْ إِذَا أَثْبَتَ.[6]
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الْأَعْمَى تَجُوزُ شَهَادَتُهُ قَالَ نَعَمْ إِذَا أَثْبَتَ.[7]
این دلیل در کلام مرحوم آقای خویی ذکر شده است به این بیان که بنای عقلاء بر اعتبار عقل است به نحوی که در سیره عقلاء با دیوانه معامله بهائم میشود و این سیره اگر ثابت باشد حتی مانع مانع شکل گیری اطلاق نسبت به شهادت مجنون هم میشود و لذا نمیتوان با اطلاقات حجیت شهادت دیوانه را اثبات کرد. به تعبیر دیگر با اطلاقات ادله نمیتوان از این سیره ردع کرد و بلکه سیره مانع شکل گیری آن اطلاق است.
«مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ» عدالته و هذا يدل على أن العدالة شرط في الشهود و يدل أيضا على أنا لم نتعبد بإشهاد مرضيين على الإطلاق لقوله «مِمَّنْ تَرْضَوْنَ» و لم يقل من المرضيين لأنه لا طريق لنا إلى معرفة من هو مرضي عند الله تعالى و إنما تعبدنا بإشهاد من هو مرضي عندنا في الظاهر و هو من نرضى دينه و أمانته و نعرفه بالستر و الصلاح (مجمع البیان، جلد ۲، صفحه ۶۸۳)
قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ دِينَهُ وَ أَمَانَتَهُ، وَ صَلَاحَهُ وَ عِفَّتَهُ، وَ تَيَقُّظَهُ فِيمَا يَشْهَدُ بِهِ، وَ تَحْصِيلَهُ وَ تَمْيِيزَهُ، فَمَا كُلُّ صَالِحٍ مُمَيِّزٌ، وَ لَا مُحَصِّلٌ، وَ لَا كُلُّ مُحَصِّلٍ مُمَيِّزٍ صَالِحٌ، وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِ اللَّهِ لَمَنْ هُوَ أَهْلُ [الْجَنَّةِ] لِصَلَاحِهِ وَ عِفَّتِهِ- لَوْ شَهِدَ لَمْ تُقْبَلْ شَهَادَتُهُ لِقِلَّةِ تَمْيِيزِهِ. فَإِذَا كَانَ صَالِحاً عَفِيفاً، مُمَيِّزاً مُحَصِّلًا، مُجَانِباً لِلْمَعْصِيَةِ وَ الْهَوَى وَ الْمَيْلِ وَ التَّحَامُلِ فَذَلِكُمُ الرَّجُلُ الْفَاضِلُ، فَبِهِ فَتَمَسَّكُوا، وَ بِهُدَاهُ فَاقْتَدُوا، وَ إِنِ انْقَطَعَ عَنْكُمُ الْمَطَرُ فَاسْتَمْطِرُوا بِهِ، وَ إِنِ امْتَنَعَ عَلَيْكُمُ النَّبَاتُ فَاسْتَخْرِجُوا بِهِ النَّبَاتَ، وَ إِنْ تَعَذَّرَ عَلَيْكُمُ الرِّزْقَ فَاسْتَدِرُّوا بِهِ الرِّزْقَ، فَإِنَّ ذَلِكَ مِمَّنْ لَا يَخِيبُ طَلَبُهُ، وَ لَا تُرَدُّ مَسْأَلَتُهُ.[8]