درس نهایة الدرایة استاد محمد غیاثی

موضوع: /احکام قطع22 /مراتب حکم در نگاه آخوند ره4

○ نهایه الدرایه ج۳ص۲۵س۸

- احکام قطع۲۲/ مراتب حکم در نگاه آخوند ره۴/ نگاهی به کلمات محقق اصفهانی ره در تبیین مرتبه اقتضاء در مواضع مختلف از نهایه الدرایه۲

۱.طبیعت فعل در مرتبه‌ی خویش، از آن جهت که واجدِ مصلحت است، دارای استعداد ماهوی برای وجوب خواهد بود.

۲. بعثی که از اراده‌ای حتمی صادر می‌شود، دارای دو جهت انتساب است:

جهت اول - انتساب به باعث از ناحیه قیام صدوری به آن (قیام فعل به فاعل).

جهت دوم - انتساب به مادّه از ناحیه قیام حلولی به آن (قیام صفت به موصوف).

۳. بعث وحدانی - که میان باعث و مبعوث‌الیه واقع می‌شود - با ملاحظه‌ی آن دو انتساب، ایجاب و وجوب خواهد بود.

۴. ایجاب و وجوب، در مقام ذات متحد بوده و در مقام اعتبار مختلف خواهند بود.

۵. طبیعت فعل دارای استعداد ماهوی برای ترتب مصلحت بر آن در ظرف وجودِ آن فعل در خارج است.

۶. مصلحت - در مرتبه ذات و ماهیتِ خود - صلاحیت تاثیر در انشاء به داعی بعث (جعل داعی) دارد. یعنی صلاحیت دارد که علّت غائی (داعی بالفعل) برای صدورِ فعل اختیاری انشاء از شارع شود.

۷. مصلحت - در مرتبه تقرر ماهویِ خود - استعداد ماهوی برای دعوت به سوی حکم را خواهد داشت به گونه‌ای که اگر مانعی نمی‌بود، وجودِ علمیِ مصلحت موثر در ایجاد حکم (و علّت غائی برای ایجاد حکم) خواهد بود.

۸. طبیعت فعل، دارای استعداد ماهوی برای وجوب و طبیعت مصلحت دارای استعداد ماهوی برای ایجاب خواهند بود.

۹. داعی بودن از عوارض ماهویِ ماهیتِ مصلحت است همان‌طور که حکم (خواه به اراده نفسانی و کراهت نفسانی تفسیر شود و خواه به بعث اعتباری و زجر اعتباری) از عوارضِ ماهویِ ماهیت فعل (متعلق حکم) خواهد بود.

۱۰. در عوارضِ ماهوی، ماهیتی که معروض است، به واسطه‌ی ثبوت عارض ثابت خواهد بود بالعرض و المجاز.

۱۱. عروض در عوارض ماهوی، تحلیلی است و در واقع آنچه که ثابت است عبارت از " وجود علمی ماهیت و وجود شوقیِ آن " خواهد بود. تعبیرِ " وجود علمی مصلحت " در کلام محقق اصفهانی ره اشاره به این امر دارد.

۱۲. تعابیری همچون " المصلحة لمكان ترتبها على الفعل إذا وجد في الخارج..." و " طبيعي الفعل مستعد باستعداد ماهوي لا باستعداد مادي لأن يترتب عليه المصلحة إذا وجد في الخارج " در کلمات محقق اصفهانی ره، با تفکر اصالت ماهیت و نگرش قضیه حینیه سازگار خواهد بود. بر این اساس باید در تبیینِ مفادِ آن عبارت گفته شود که مصلحت بر خود طبیعت فعل در ظرف واقعیت پیدا کردنِ آن طبیعت در خارج ، مترتب خواهد شد.

۱۳. مصلحت، واسطه در ثبوت شوق به فعل خواهد بود. در اراده تشریعی، ابتداءً شوق به مصلحت تعلق خواهد گرفت اما از آنجا که ظرفِ مصلحت؛ فعل است، از آن شوق، شوق دیگری به فعل منبعث خواهد شد. محقق اصفهانی ره در برخی از کلماتِ خود می‌نویسد : " فاقتضاء الصلاة لوجوبها باعتبار ما فيها من الغاية الداعية اليه ". روشن است که مراد از اقتضاء در این عبارت، همان داعی و علّت غائی برای حکم است.