موضوع: جواب لاهيجي از اشكال صدرا

مشاء معتقد اند علم حق تعالی به ماعدا حصولی است واز طریق صورعلمیه مرتسم درذات باری تعالی، که این صورهم علم فعلی حق تعالی اند وهم باهم ترتب دارند.

اشکال صدرا: اگر علم حق تعالی به ماعدا حصولی باشد از آنجای که علم حق تعالی فعلی است وبین صورهم ترتب لازم می آید صدور کثیر واز واحد مثلا لازم می آید که صورت علمیه عقل اول هم علت وجود خارجی عقل اول باشد وهم علت صورت علمیه عقل دوم، وصدور کثیر از واحد با قاعده الواحد سازگاری ندارد پس علم حصولی حق تعالی به ماعدا باطل است.

جواب لاهیجی: صدور کثیر از واحد درصورتی لازم می آید که صورت علمیه عقل اول مثلا هم علت وجود خارجی عقل اول باشد وهم علت صورت علمیه عقل دوم، اما صورت علمیه عقل اول فقط سبب وجود خارجی عقل اول است وصورت علمیه عقل دوم از خود عقل اول صادر می شود، نه از صورت علمیه عقل اول. پس صدور کثیر از واحد لازم نمی آید.

بیان مساله: حق تعالی علم به عقل اول دارد واز آنجای که این علم فعلی است موجب می شود عقل اول به وجود بیاید. پس صورت علمیه عقل اول سبب وجود خارجی عقل اول می شود. ووجود خارجی عقل موجب می شود که وجود خارجی عقل دوم به وجود بیاید، به این صورت که عقل اول که خودش را تعقل می کند واز آنجای که عقل اول علت عقل ثانی است علت بودن خودش برای عقل دوم را هم تعقل می کند واین تعقل موجب که صورت علمیه عقل دوم به وجود بیاید پس عقل اول سبب صورت علمیه عقل دوم است واین صورت علم فعلی عقل اول به عقل دوم است به همین جهت موجب می شود که عقل دوم به وجود بیاید. بنابراین عقل اول بدون واسطه علت صورت علمیه عقل دوم است وبا واسطه صورت علمیه علت وجود خارجی عقل دوم. اما اینکه گفته می شود صورت علمیه عقل اول سبب صورت علمیه عقل دوم است به این دلیل است که علم عقل اول به خودش موجب می شود که صورت علمیه عقل دوم به وجود بیاید.

به بیان دیگر صدور کثیر از واحد درصورتی لازم می آید که وجود عقل ثانی از لوازم صورت عقل اول باشد وحال آنکه وجود عقل ثانی از لوازم وجود عقل اول است نه از لوازم صورت آن، چنانکه بیان شد، نبابراین صدور کثیر از واحد لازم نمی آید.

به بیان سوم صورت علمیه عقل اول از آنجای که علم فعلی حق تعالی است موجب وجود خارجی عقل اول می شود، اما موجب صورت علمیه عقل دوم نمی شود، بلکه خود عقل اول است که به دلیل علت ومبدا بودن نسبت به عقل دوم بدون واسطه علت صورت علمیه عقل دوم وبا واسطه علت وجود خارجی عقل دوم می شود. پس از صورت علمیه عقل اول دوچیز صادر نمی شود تا لازم بیاید صدور کثیر از واحد.

متن: و عندي أنّ ذلك[:اشكال صدرا] ضعيف؛ لأنّ صدور صورة العقل الثّاني ليس بوساطة صورة العقل الأوّل، بل بوساطة ذات العقل الأوّل، فإنّ وجود العقل الأوّل لمّا كان من لوازمه وجودُ العقل الثّاني، والعلمُ بالعلّة و الملزوم[:عقل اول] مستلزم للعلم بالمعلول و اللّازم[:عقل دوم] صار العلم بالعقل الأوّل ـ أعني[:تفسيرعلم]: صورته ـ مستلزماً للعلم بالعقل الثّاني ـ أعني: بصورته ـ و إنّما يلزم كون صدور صورة العقل الثّاني بوساطة صورة العقل الأوّل لو كان وجود العقل الثّاني من لوازم صورة العقل الأوّل، وليس كذلك، بل هو من لوازم وجود العقل الأوّل.