موضوع: بیان این مطلب كه زمین قابل كون و فساد است و لذا شكل آن كره نیست بلكه مضرس و دندانه دندانه است/ بیان شكل عناصر/ فصل 3/ فن 2/ طبیعیات شفا.

فاذا انثلم منها شی بقی الباقی علی غیر شكله الطبیعی لو كان علیه او شكله القسری اذا كان عارضا له[1]

بعد از اینكه درباره ی شكل فلك بحث شد مصنف خواست درباره ی شكل عناصر هم بحث كند. درباره ی عناصر سه بحث وجود دارد:

بحث اول: درباره ی كره ی نار است. این بحث گذشت.

بحث دوم: درباره ی كره ی ارض است. الان مشغول این بحث هستیم.

بحث سوم: درباره ی جو یعنی هواست كه بعداً مطرح می شود.

درباره ی زمین چهار خصوصیت ذکر شد که خصوصیت چهارم اختصاص به زمین داشت و به خاطر همان خصوصیت چهارم گفتیم زمین، شكل را به سختی می پذیرد و اگر پذیرفت آن را به سختی از دست می دهد. زمین مثل آب نیست چون اگر مقداری از آب را بردارید دوباره جای آب پُر می شود و اگر بخواهید آب را شكل بدهید به آسانی می پذیرد.

یابس بودن ارض قبلا توضیح داده شده بود. توجه كنید یابس در اصطلاح فلسفه به معنای « خشك » نیست و « رطب » به معنای « تری » نیست اگر چه به این معنا می آید ولی این معنا مراد نیست. مراد از « رطب » سهولت تشكل است و مراد از « یبس » عسر تشكل است. هوا چون به آسانی شكل می پذیرد به آن مرطوب می گویند و آب هم چون آسانی شكل می پذیرد به آن مرطوب می گویند زمین چون به سختی شكل می پذیرد یا به سختی شكل را از دست می دهد لذا به آن یابس می گویند بعداً نقض می كنند كه آتش هم یابس است در حالی كه به آسانی شكل می پذیرد. از این جواب می دهند.

پس اینكه بیان شد زمین به خاطر یبوستش شكل را به سختی می پذیرد و اگر پذیرفت به سختی از دست می دهد، در خود معنای یبوست اخذ شده یعنی چون یابس است شكل را دیر قبول می كند و دیر از دست می دهد.

مطلبی كه در این جلسه بیان می شود این است كه زمین قابل كون و فساد است یعنی می توان چیزی به آن اضافه كرد و چیزی از آن كم كرد یعنی بخشی از زمین ممكن است فاسد شود و تبدیل به یك عنصر دیگر شود و از زمین جدا شود. در اینصورت جای آن بر روی زمین باقی می ماند و در زمین گودی ایجاد می شود. ممكن است چیزی به زمین اضافه شود و جزء زمین شود و تبدیل به خاك شود. این به صورت یك شیءِ برآمده بر روی زمین باقی می ماند و بلندی بر روی زمین تولید می شود و آن كرویتِ صافی كه آتش و افلاك دارند را نداشته باشد.

با این توضیحاتی كه داده شد، پستی و بلندی برای زمین ثابت شد اما با توجه به عوامل خارجی بود. بیان دیگری هم دارند كه پستی و بلندی زمین به خاطر عنایتی است كه زندگی بر روی زمین دارد. باید زمین پست و بلند باشد تا موجوداتی كه بر روی زمین زندگی می كنند بتوانند زندگی كنند.

در اینصورت به زمین اطلاقِ مضرس می كنند یعنی كره ای كه دارای دندانه است.

توضیح عبارت

و مع ذلك فهی قابله لكون و الفساد

زمین به خاطر یبوست طبیعتش شكل را به سختی قبول می كند و شكلی را هم كه قبول كرد به سختی ترك می كند. الان مصنف می فرماید « مع ذلك » یعنی علاوه بر اینكه سنخ زمین اینچنین است زمین قابل كون و فساد است. « قابل كون » یعنی چیز دیگری غیر از زمین وجود دارد كه می تواند تبدیل به زمین شود « قابل فساد » یعنی زمین تبدیل به عنصر دیگر شود. پس زمین می تواند خاكی را بپذیرد كه قبلا آن را نداشت و می تواند خاكی را از دست بدهد كه آن را قبلا داشت. این كار نه تنها به خاطر یبوست زمین است بلكه به خاطر این است كه قابل كون و فساد می باشد. اما به خاطر یبوست آنچه را كه پذیرفته، حفظ می كند و به آسانی از دست نمی دهد.

فاذا انثلم منها شیء بقی الباقی علی غیر شكله الطبیعی لو كان علیه او شكله القسری اذا كان عارضا له

ضمیر « منها » به « ارض » برمی گردد. « او شكله » عطف بر « شكله الطبیعی » است. یعنی لفظ « غیر » بر آن داخل می شود.

« فاذا » تفریع بر « قابله للكون و الفساد » به تنهایی نیست بلكه تفریع بر هر دو هست یعنی هم قابل كون و فساد است هم طبیعتش یابس است. چون قابل كون و فساد است لذا اضافه شدن و كم شدن برای زمین حاصل می شود و چون طبیعتش یابس است این اضافه شدن و كم شدن را حفظ می كند.

« بقی الباقی علی غیر شكله الطبیعی »: گاهی از اوقات زمین شكل طبیعی دارد مثلا به صورت كره است ما آن را گود می كنیم یا چیزی بر روی آن اضافه می كنیم در اینصورت از شكل طبیعی خارج می شود وقتی خارج شد چون یابس است بر آن شكل غیر طبیعی خودش باقی می ماند. این در صورتی است كه ابتدا شكل طبیعی داشته.

« او شكله القسری اذا كان عارضا له »: حالت دوم این است كه ابتدا شكل آن شی، شكل غیر طبیعی داشته باشد یعنی شكل قسری داشته باشد در اینصورت به خاطر یبوستی كه دارد بر این شكل قسری باقی می ماند.

ترجمه:‌ اگر از زمین چیزی بُریده شود، زمین بر غیر شكل طبیعی خودش باقی می ماند اگر قبلا بر شكل طبیعی بود یا بر غیر شكل قسری باقی می ماند زمانی که شکل قسری عارض بر باقی باشد « و غیر آن شكل قسری ممكن است شكل طبیعی باشد و ممكن است طبیعی نباشد ».

و كذلك الذی ینضاف الیه مما هو كائن ارضا و لم یكن ارضا

تا اینجا انثلام یعنی فساد را بیان كرد چون گفت زمین قابل كون و فساد است. فساد همان انثلام است یعنی قسمتی از زمین جدا شود و تبدیل به عنصر دیگر شود در اینصورت زمین یا بر شكل غیر طبیعی واقع می شود یا به شكل طبیعی برمی گردد مثلا اگر زمین مدوّر بود و قسمتی از آن را جدا كردید گودی درست می شود و شكل غیر طبیعی پیدا می كند و اگر زمینِ با تپه و بلندی بود وقتی آن تپه و بلندی را بردارید به شكل طبیعی برمی گردد.

اما از اینجا مصنف می خواهد انضیاف و « كون » را مطرح كند چون مصنف بیان كرد زمین قابل كون و فساد است تا اینجا فساد زمین را بیان كرد از اینجا می خواهد كونِ زمین را بیان كند. كون زمین این است كه چیزی هست كه جزء زمین نبوده ولی جزء زمین شده و به زمین می چسبد.

ترجمه: همچنین است «‌ یعنی شكل را طبیعی می كند یا غیر طبیعی می كند » آنچه كه به زمین اضافه می شود كه عبارتست از « ما هو كائن ارضا » در حالی كه ارض نبود « یعنی قبلا ارض نبود ولی كونِ ارضی پیدا كرد مثلا قبلا هوا یا نار بود بعداً كون ارضی پیدا كرد یعنی تبدیل به ارض شد ».

توجه كنید كه مصنف ضمیرهایی را كه به ارض برمی گردد گاهی مذكر و گاهی مونث می آورد. مونث به اعتبار « ارض » می آورد و مذكر به اعتبار « تراب » یا « عنصر ارض » یا « جسم » می آورد. لذا در بعضی نسخه های خطی عبارت « فهی قابله الكون و الفساد » به صورت « فهو قابله » آمده و عبارت «‌ فاذا انثلم منها » به صورت « فاذا انثلم منه » آمده است.

و قد اوجبوا لاسباب ان لا یكون شكله طبیعیا

مصنف تا اینجا عواملی كه باعث مضرّس شدن زمین بود را توضیح داد. الان یك عامل دیگر كه عبارت از سبب غایی است می خواهد توضیح دهد. حكما حكم كردند به اینكه واجب است زمین به این شكل باشد. اسبابی را ذكر كردند كه مثلا اگر كوه نباشد زمین دچار اضطراب می شد و اگر دره و گودی نباشد چه اتفاقی می افتد مثلا اگر زمین به صورت كره ی خالص بود زندگی بر آن ممكن نبود.

ترجمه: به خاطر اسبابی « از جمله سبب های غائی » حكما واجب دانستند كه شكل زمین طبیعی نباشد « یعنی به صورت كره ی كامل نباشد ».

در نسخه دیگر آمده « و قد اوجبت الاسباب » یعنی این اسبابی كه بعضی از آنها را ذكر كردیم اقتضا كردند كه شكل زمین، شكل طبیعی نباشد یعنی الان زمینِ مضرّس داریم نه مدور. این نسخه به نظر می آید بهتر باشد.