موضوع: ادامه بیان احكام كواكب/ فصل 5/ فن 2/ طبیعیات شفا

و نشاهد بعضها بفعل اختلاف المنظر علی ما تشهد به صناعه الرصد[1]

بحث در بیان احوال كواكب بود. دو حكم برای كواكب ذكر شد. الان وارد احكام دیگر می شود.

بیان احكام كواكب:

حكم اول: كواكب با افلاك تفاوت دارند. همانطور كه اشاره شد افلاك، زمین را احاطه كردند ولی كواكب محیط بر زمین نیستند علاوه بر این، افلاك شفاف می باشند و دیده نمی شوند ولی كواكب نورانی هستند و دیده می شوند. به عبارت دیگر افلاك نور را از خودشان نفوذ می دهند و منعكس نمی كنند لذا شفاف هستند اما كواكب نو را منعكس می كنند و به چشم ما می رسانند لذا ملوّن هستند و شفاف نیستند.

حكم دوم: بعضی كواكب فوق بعض دیگر هستند. شاهد بر این مطلب این بود كه بعضی، بعضی را منكسف می كردند. آنها كه منكسف كننده اند به زمین نزدیكترند و آنهایی كه منكسف شونده هستند از زمین دورترند. این دو حكم قبلا بیان شد الان می خواهد حكم سوم را بیان كند.

حكم سوم: بعضی كواكب اختلاف منظر دارند و بعض دیگر اختلاف منظر ندارند. اختلاف منظر به دو صورت تفسیر شده است. یكی با توجه به دایره ارتفاع است و دیگری با توجه به دایره عرض است. مورد اول كه با توجه به دایره ارتفاع است مشهورتر است لذا آن را توضیح می دهیم.

بیان اختلاف منظر: انسان وقتی كوكبی را مشاهده می كند این كوكب را یا بالای سر خودش می یابد یا بالای سر خودش نمی یابد. مثلا فرض كنید كف این اتاق كره زمین قرار دارد و سقف اتاق، آسمان باشد گاهی كوكب در محل اتصال دیوار با سقف دیده می شود گاهی كوكب در محل اتصال همین دیوار با كف دیده می شود یعنی كوكب در حال طلوع كردن است.

توجه می كنید كه كوكب در بالای سر ما قرار نگرفته بلكه روبروی ما قرار گرفته است. از كوكب یك خط عمودی بر زمین كشیده می شود كه همان دیوار است از جایی هم كه خود ما ایستادیم یك خط اریب و مایل رسم می كنیم تا به كوكب برسد. این دو خط یك زاویه در مركز كوكب تشكیل می دهند. این زاویه را اصطلاحا زاویه اختلاف منظر می گویند. ارتفاع حقیقی كوكب به وسیله آن خط عمودی تعیین می شود و ارتفاع مرئی كوكب به توسط خط مایل معلوم می شود. آن زاویه ای كه به آن اختلاف منظر گفته شده، دارای اندازه ای است كه آن اندازه نشان می دهد ارتفاع مرئی چقدر كمتر از ارتفاع حقیقی است.

پس اختلاف منظر به معنای تفاوت بین ارتفاع حقیقی و ارتفاع مرئی كوكب می باشد. حال اگر كوكب در بالای سر ما قرار داشت دو خط كشیده می شود یكی از زمین به سمت كوكب و یكی هم از جایی كه رائی ایستاده به سمت كوكب كشیده می شود در این حالت، این دو خط بر هم منطبق می شوند و زاویه اختلاف منظر نداریم.

خلاصه بحث در اختلاف منظر این است که وقتی کوکب از افق بالا می آید دو خط به کوکب برخورد می کند یکی از سطح زمین که موضع رائی می باشد و دیگری از مرکز زمین به کوکب می خورد . این دو خط زاویه ای تشکیل می دهند که به آن زاویه اختلاف منظر می گویند.

تا اینجا معلوم شد كه برای كواكب حالات مختلف است كه بعضی از آنها باعث ایجاد اختلاف منظر می شوند و بعضی باعث ایجاد اختلاف منظر نمی شوند.

توضیح عبارت

و نشاهد بعضها بفعل اختلاف المنظر علی ما تشهد به صناعه الرصد و بعضها لا یفعل ذلك

نسخه صحیح « بفعل اختلاف المنظر » است. و این عبارت مفعول « نشاهد » است.

ترجمه: مشاهده می كنیم بعضی از كواكب اختلاف منظر دارند بنابر آنچه كه صناعت رصد « یعنی هیئت » به آن شهادت می دهد و بعض كواكب اختلاف منظر تولید نمی كنند.

« رصد »: به معنای مشاهده بعد از مراقبت است یعنی انسان در جایی می نشیند و مراقب است كه این ستاره در چه زمانی طلوع می كند آیا از مشرق به مغرب می رود یا بر عكس است. اسم این شهودِ بعد از مراقبت را رصد می گویند. رصد خیلی مهم است گویا تمام هیئت مبتنی بر رصد است حتی قواعدی كه استخراج می شود مبتنی بر رصد است مگر قواعد هندسی كه در هیئت استفاده می شود با دلایل اثبات می گردند. علمای هیئت به رصد، بیش از قواعد اهمیت می دهند گاهی در بعضی جاها كه به بن بست برخورد می كنند و قواعد شان جریان پیدا نمی كند قاعده را كنار می گذارند و رصد را انتخاب می كنند.

و نجد لطائفه من الكواكب مع الحركه التی تخصها وضعا محفوظا لبعضها عند بعض و طائفه تخالف ذلك

در نسخه خطی آمده « من هذه الكواكب ».

حكم چهارم: همه ستاره ها دارای حركت مخصوص هستند اما می بینیم ستاره ای با ستاره دیگر، وضع مخصوص دارند یعنی یك فاصله ای بین دو ستاره است كه وضع آنها را نشان می دهد مثلا گفته می شود كه دور یا نزدیك است. طرف راست فلان ستاره یا چپ است. این وضع گاهی ثابت است مثلا ستاره ای كه در دب اكبر است با هم وضع مخصوص دارند سالها می گذرد می بینید همان فاصله و همان وضع بین آنهاست. مثلا فلان ستاره در طرف مشرق ستاره جُدَی قرار گرفته و سالها این وضع را عوض نمی كند. اما یك ستاره را می بینید كه وضعش عوض می شود. در ستاره های ثابت وضع عوض نمی شود اما در ستاره های سیار این وضع ثابت نیست.

ترجمه: و برای این كواكب، علاوه بر حركتی كه اختصاص به این كوكب دارد، وضعی را می یابیم كه این وضع، برای بعض دیگر حفظ می شود و می یابیم طائفه دیگر از كواكب كه با طائفه ی قبلی مخالف است « یعنی وضع را محفوظ نگه نمی دارد و از بین می رود ».

نكته: توجه كنید وضع ستاره های ثابت به طور دائم عوض می شود اما از شدت كُندی حركتشان، آن عوض شدن وضع مدتها دیده نمی شود.

و نجدها تتحرك من المشرق الی المغرب ثم تتحرك ایضا من المغرب الی المشرق

حکم پنجم: می یابیم كواكب را كه بعضی از مشرق به مغرب حركت می كنند و سپس از مغرب به مشرق حركت می كنند. توجه كنید مصنف نفرمود بعضی از كواكب، از مشرق به مغرب و بعض دیگر از مغرب به مشرق حركت می كند بلكه می فرماید ما می یابیم كه از مشرق به مغرب می رود سپس همان را می یابیم كه از مغرب به مشرق می رود. این عبارت اشاره به خمسه متحیره دارد كه عبارت از عطارد و زهره و مریخ و مشتری و زحل می باشند. این كواكب در مدتی از سال دیده می شود كه از مغرب به مشرق می روند. مدتی از سال دیده می شود كه متوقف اند و مدتی از سال دیده می شود كه از مشرق به مغرب می رود. به این 5 تا خمسه متحیره می گویند یعنی تحیر دارند و نمی دانند از مغرب به مشرق بروند یا بر عكس بروند. لذا گاهی از مشرق به مغرب می رود و آن تحیرش شدید می شود و می ایستد و فكر می كند كه كدام طرف برود؟ تصمیم می گیرد كه وارونه كند یعنی تا الان از مشرق به مغرب آمده بود الان از مغرب به مشرق می آید. این در واقع برآیند حركت تدویر و حركت خارج المركز است كه توضیح آن در كتاب شرح بیست باب ملامظفر گنابادی چاپ سنگی باب چهارم صفحه 53 آمده است.

و ذلك مما لایتحقق الا علی وجوه سَتُعَدُّ فی صناعه بعد هذه الصناعه

« ذلك »: تمام این ما ذكر.

تمام این ما ذكر تحقیقش وابسته به علمی است كه در این كتاب می آید. علم بعد از طبیعی، علم ریاضی است كه یكی از شاخه های ریاضی، هیئت است.

ترجمه: تمام این ما ذكر از چیزهایی هستند كه تحقیق نمی شوند مگر بر طُرقی كه آن طرق بعد از این صناعت می آید شمرده می شود.

خلاصه: بحث در بیان احوال كواكب بود. دو حكم برای كواكب ذكر شد. الان وارد احكام دیگر می شود.

بیان احكام كواكب:

حكم اول: كواكب با افلاك تفاوت دارند. همانطور كه اشاره شد افلاك، زمین را احاطه كردند ولی كواكب محیط بر زمین نیستند علاوه بر این، افلاك شفاف می باشند و دیده نمی شوند ولی كواكب نورانی هستند و دیده می شوند.

حكم دوم: بعضی كواكب فوق بعض دیگر هستند.

حكم سوم: بعضی كواكب اختلاف منظر دارند و بعض دیگر اختلاف منظر ندارند.

بیان اختلاف منظر: انسان وقتی كوكبی را مشاهده می كند این كوكب را یا بالای سر خودش می یابد یا بالای سر خودش نمی یابد. مثلا فرض كنید كف این اتاق كره زمین قرار دارد و سقف اتاق، آسمان باشد گاهی كوكب در محل اتصال دیوار با سقف دیده می شود گاهی كوكب در محل اتصال همین دیوار با كف دیده می شود یعنی كوكب در حال طلوع كردن است. از كوكب یك خط عمودی بر زمین كشیده می شود كه همان دیوار است از جایی هم كه خود ما ایستادیم یك خط اریب و مایل رسم می كنیم تا به كوكب برسد. این دو خط یك زاویه در مركز كوكب تشكیل می دهند. این زاویه را اصطلاحا زاویه اختلاف منظر می گویند.

حكم چهارم: همه ستاره ها دارای حركت مخصوص هستند اما می بینیم ستاره ای با ستاره دیگر، وضع مخصوص دارند یعنی یك فاصله ای بین دو ستاره است كه وضع آنها را نشان می دهد مثلا گفته می شود كه دور یا نزدیك است. طرف راست فلان ستاره یا چپ است. این وضع گاهی ثابت است مثلا ستاره ای كه در دب اكبر است با هم وضع مخصوص دارند سالها می گذرد می بینید همان فاصله و همان وضع بین آنهاست. اما یك ستاره را می بینید كه وضعش عوض می شود.

حکم پنجم: می یابیم كواكب را كه بعضی از مشرق به مغرب حركت می كنند و سپس از مغرب به مشرق حركت می كنند. این عبارت اشاره به خمسه متحیره دارد كه عبارت از عطارد و زهره و مریخ و مشتری و زحل می باشند. این كواكب در مدتی از سال دیده می شود كه از مغرب به مشرق می روند. مدتی از سال دیده می شود كه متوقف اند و مدتی از سال دیده می شود كه از مشرق به مغرب می رود.