موضوع: ادامه بیان شرائط ابدال/ رد نظریه کسانی که می گویند اجرام سماویه مثل کواکب در عین مبصر بودن، ملموس هم هستند/ بیان احكام كواكب/ فصل 5/ فن 2/ طبیعیات شفا.

لانه و ان تکلفنا ان نجعل النسبه من جنس واحد و هی النسبه الی الحیوان بانه للحیوان کان الابدال فیه ان وجود الملموس للحیوان متقدم علی وجود المبصر له[1]

کسانی که معتقد بودند به اینکه کواکبِ مبصره، ملموسه نیز هستند دلیلی ترتیب دادند که در آن دلیل از قانون ابدال استفاده شد. مصنف آن دلیل را با اشکالی دفع کرد سپس وارد اشکال دوم شد. در اشکال دوم گفته شد شرائط ابدال در مورد بحث فراهم نیست یکی از شرائط ابدال این بود که نسبت ها باید مساوی باشند یعنی نسبتی که این طرف تساوی قرار می گیرد با نسبتی که آن طرف تساوی قرار می گیرد نوعاً و جنساً مساوی باشند ولی در ما نحن فیه این تساوی وجود ندارد. در ما نحن فیه در اصل تناسب، تساوی جنسی را داریم اما تساوی نوعی را نداریم ولی وقتی ابدال می کردیم نه تساوی جنسی حاصل می شد نه تساوی نوعی حاصل می شد یعنی آن شرط لازم فوت می شد و فوتش هم واضحتر بود. سپس مصنف خواست نسبت دیگری را ملاحظه کند تا تناسب و ابدال درست شود نسبت ها مقید به « فی الحیوان » بودن شدند در اینجا هم تناسب درست شد هم ابدال درست شد ولی مشکل دیگر پیش می آید که در جلسه قبل اشاره شد و الان توضیح داده می شود و آن اشکال این است که اینچنین تناسب و ابدالی برای مستدل نافع نیست چون ما در حیوان این تناسب و ابدال را درست کردیم ولی مستدل می خواهد این تناسب و ابدال را در کواکب جاری کند و نتیجه بگیرد. اگر تناسب و ابدال اختصاص به حیوان دارند مستدل نمی تواند آنها را در کواکب اجرا کند پس برای او نفعی ندارد. در صورتی ابدال و تناسب برای او نفع دارد که این ابدال و تناسب را به طور مطلق ثابت کند و اختصاص به حیوان داده نشود. در اینصورت می تواند این تناسب و ابدال را در کواکب جاری کند و نتیجه ی مطلوب را بگیرد.

باید توضیح داده شود که چگونه تناسب درست می شود و چگونه ابدال درست می شود و چگونه نافع برای مستدل نیست.

تناسب به اینصورت می شود: نسبت بصر به مبصر در حیوان مانند نسبت لمس به ملموس در حیوان است. این تناسب چون مقید به حیوان شده است اشکالی ندارد سپس این تناسب، ابدال می شود و به اینصورت در می آید: نسبت بین بصر و لمس در حیوان مساوی است با نسبت بین مبصر و ملموس در حیوان. این ابدال صحیح است چون همان نسبتی که بین بصر و لمس در حیوان است به اینکه یکی « یعنی لمس » مقدم بر دیگری « یعنی بصر » است همین نسبت بین مبصر و ملموس در حیوان است به اینکه یکی مقدم بر دیگری است به عبارت دیگر در ابدال گفته می شود: وجود البصر للحیوان نسبت به وجود اللمس للحیوان مساوی است با وجود المبصر للحیوان نسبت به وجود الملموس للحیوان. حال ملاحظه کنید که این نسبت را چگونه می خوانیم: وجود لمس برای حیوان مقدم بر وجود بصر برای حیوان است. اما طرف دیگر نسبت را اینگونه می خوانیم: وجود ملموس برای حیوان مقدم بر وجود مبصر برای حیوان است یعنی برای همه حیوانات وجود ملموس است ولی لزومی ندارد که برای همه حیوانات وجود مبصر هم باشد بعضی حیوانات بصر ندارند لذا وجود مبصر برای آنها حاصل نمی شود ولی وجود ملموس برای همه حیوانات حاصل است چون همه حیوانات لمس دارند. اگر وجود ملموس مقدم بر وجود مبصر است پس هر جا مبصَر وجود گرفت ملموس هم وجود می گیرد. در کوکب هم به همین صورت است که اگر وجود مبصر برای کوکب درست شد وجود ملموس برای کوکب قبل از وجود مبصر برای کوکب حاصل است.

البته توجه کنید که این قائل نمی تواند اینگونه بگوید چون نسبت و ابدال مخصوص حیوان بود و نمی تواند به سراغ کواکب برود. اما تناسب و ابدال در حیوان صادق است.

نکته: این تقدم، تقدم مقومیت است. چون تقوم حیوان به جسم بودن و حساس بودن است اما کدام حساس؟ می فرماید حساسی که لمس باشد. حسِ لمس که باشد حیوان حاصل می شود حیوانیت به لمس حاصل می شود نه به بصر. پس برای حصول حیوانیت لمس اقدم از بصر است. به عبارت دیگر شاید بتوان گفت قوه ی لمس ذاتی برای حیوان است ولی قوه ی بصر ذاتی نیست و ذاتی مقدم بر غیر ذاتی است. اگر لمس اقدم باشد وجود ملموس هم اقدم است. البته ملموسِ در حیوان اقدم است نه اینکه ملموس به طور مطلق اقدم باشد.

توضیح عبارت

لانه و ان تکلفنا ان نجعل النسبه من جنس واحد و هی النسبه الی الحیوان بانه للحیوان

« لانه » دلیل بر این است که این تناسب و ابدال اگر چه صحیح است ولی به نفع مستدل نیست.

ترجمه: و این به خاطر این است که ولو زحمت کشیدیم که نسبت دو طرف را از جنس واحد قرار دهیم « و قید فی الحیوان را آوردیم تا تناسب و ابدال صحیح شود ولی این تناسب و ابدال اختصاص به حیوان دارد و از این جهت نفعی برای مستدل ندارد » و آن نسبتی که می تواند از جنس واحد باشد نسبتِ به حیوان است به اینکه گفته شود آن لمس و بصر و ملموس و مبصر برای حیوان است « یعنی وقتی که توانستید آنچه را که در این تناسب و ابدال دارید برای حیوان قرار دهید ».

ضمیر « بانه » به لمس و بصر و ملموس و مبصر بر می گردد.

کان الابدال فیه ان وجود الملموس للحیوان متقدم علی وجود المبصر له

ابدال در چنین موردی این است که وجود ملموس برای حیوان، مقدم بر وجود مبصر برای حیوان است.

اذ یجوز ان لا یبصر الحیوان شیئا مع جواز ان یلمس و لا ینعکس

« اذ » دلیل تقدم است.

ترجمه: « چرا وجود ملموس مقدم است؟ » چون جایز است که حیوان شیئی را نبیند در حالی که می تواند لمس کند ولی عکس نمی شود « یعنی اینگونه نیست که حیوان بتواند چیزی را لمس نکند در عین حال ببیند ».

و هذا مسلم لا ینفع فی ان ما من طباعه ان یلمس مطلقا قبل ما من طباعه ان یبصر

این عبارت دنباله ی عبارت قبلی است و نباید سر خط نوشته شود. این عبارت مقدمه ی دوم است

ترجمه: این ابدال مسلم است ولی نفعی ندارد در اینکه بخواهد اثبات کند که « ما من طباعه ان یلمس مطلقا » قبل از « ما من طباعه ان یبصر » است « در حالی که مدعای مستدل این بود: آنچه که می تواند ملموس شود قبل از این است که بتواند مبصر شود. پس مبصر شدنش مقدم بر ملموس شدنش است. لفظ مطلقا یعنی اختصاص به حیوان ندارد بلکه شامل کوکب می شود ».

و ان احتال

این عبارت باید سر خط نوشته شود.

خلاصه: کسانی که معتقد بودند به اینکه کواکبِ مبصره، ملموسه نیز هستند دلیلی ترتیب دادند که در آن دلیل از قانون ابدال استفاده شد. مصنف آن دلیل را با اشکالی دفع کرد سپس وارد اشکال دوم شد. در اشکال دوم گفته شد شرائط ابدال در مورد بحث فراهم نیست یکی از شرائط ابدال این بود که نسبت ها باید مساوی باشند یعنی نسبتی که این طرف تساوی قرار می گیرد با نسبتی که آن طرف تساوی قرار می گیرد نوعاً و جنساً مساوی باشند ولی در ما نحن فیه این تساوی وجود ندارد. در ما نحن فیه در اصل تناسب، تساوی جنسی را داریم اما تساوی نوعی را نداریم. سپس مصنف خواست نسبت دیگری را ملاحظه کند تا تناسب و ابدال درست شود نسبت ها مقید به « فی الحیوان » بودن شدند در اینجا هم تناسب درست شد هم ابدال درست شد ولی مشکل دیگر پیش می آید که در جلسه قبل اشاره شد و الان توضیح داده می شود و آن اشکال این است که اینچنین تناسب و ابدالی برای مستدل نافع نیست چون ما در حیوان این تناسب و ابدال را درست کردیم ولی مستدل می خواهد این تناسب و ابدال را در کواکب جاری کند و نتیجه بگیرد.