درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: فقه خانواده / نفقه / معنای مایقیم ظهرها

حدود و مقادیر نفقه

کلام ما در بحث نفقه زوجه بود و عرض شد نفقه باید با رعایت حال زوج یا شأن زوجه یا طرفین.

اختلاف اقوال اشاره شد و رسیدیم به تعبیری در روایات و آن هم ما یقیم ظهرها و صلبها بود و اندازه نفقه مقیم ظهر زوجه است و مراد از ما یقیم ظهرها مراد چیست؟

عبارت آیت الله العظمی اراکی خوانده شد و عبارتی ازآیت الله تبریزی خواندیم در تنقیح مبانی عروه و عبارتی از آیت الله حکیم خواندیم.

در ادامه تعبیر آیت الله فیاض در تعالیق مبسوطه این است: ان النفقه الواجبة عبارة عن المسکن و الملبس و ما یقیم ظهرها بما یناسب مکانة الزوجة و شئونها [1]

جایگاه و شئون خانم باید رعایت شود پس مایقیم ظهرها با مناسبت شأن خانم معنا می‌شود.

عده‌ای از بزرگان هم گفتند بخاطر اینکه اسناد در مقام زوجه است پس مدار زوجه است. ایشان در منهاج جلد 3 فرمودند: الثانی ان النفقه فی الروایات حدد بالکسوة و ما یقیم ظهرها کالمأکل و المشرب و المسکن و الفرش و الظرف و سائر ما له اقامة ظهرها م حیاته الیومیه[2]

ایشان زندگی را ما یقیم ظهرها معنا کردند انسان در زندگی نیاز به مسکن و لباس و خوردنی و نوشیدنی و امکاناتی مثل لباسشویی و گاز و وسایل تجمیلی دارد و آنچه یک زن نیاز دارد برای زندگی.

و هذا ادنی حق الذی وجب علی الزوج و بالاترین آن سفر بردن است که روحیه زن عوض شود و روحیه شادابی داشته باشد و زیارت بردن که درجات بالاتری است.

اقامه ظهر کنایه از زندگانی است یعنی آنچه زندگی خانم نه فقط مطعم و مشرب، دائر مدار آن است و زندگی فشل و ناقص نباشد. چون اسنادها همه به خانم است و ظهر زن با خصوصیات وی محقق می‌شود.

در ادامه نسبت به جمله عاشروهن بالمعروف تعابیری دارند.

آیت الله شبیری در کتاب نکاح جلد 24 صفحه 7501: اصولاً به نظر ما به حسب ذوق عرفی آیه حکم تأسیسی نیست و حکم فطری عقلی است و با فطرت و عقل انسان همگام است، که آفریدگار زن را خلق کرده که مرد و زن با هم مأنوس باشند و نظام اجتماع بر محور تزدیج می‌چرخد و معاشرت بین آن دو باید صحیح و مطلوب باشد و این حکم فطری عقلی است و تأسیس شرع نیست و عاشروهن یعنی عقلا و فطرتاً ظلم به زن نباید بشود و زندگی عادلانه باشد و زن مظلوم واقع نشود.

این جمله دارای ابهام است، البته نفقه‌های واجبه را باید بگیرد مثل غذا و مسکن و ملبس و مأکل و دارو و درمان و قلت آن معلوم است و از حیث کثرت نامشخص است، مثلاً سالی یکبار سفر نبردن ظلم است یا خیر؟ لذا به نظر ما عاشروهن عدم ظلم است ولی نسبت به این عنوان باید به عرف مراجعه کرد.

شیخ طوسی در المبسوط: قد ذکرنا ان علی الزوج نفقه زوجته و اما الوجوب الخادم لها و الانفاق علیه فان کان مثل‌ها مخدوما فعلیه اخدامها و نفقة خادم‌ها لقوله تعالی و عاشروهن بالمعروف و هذا معتاد معروف و ان کانت ممن لایخدم مثل‌ها لم یجب اخدامها. و المرجع فی من یخدم و من لایخدم الی العاده و العرف....[3]

آیا خادم برای خانم لازم است یا نه؟ اگر مثل این خانم مخدوم واقع باشد و خادم داشته باشد بله و مدار را بر شأن زوجه گذاشته و مراد از عاشروهن بالمعروف یعنی عادتاً معروف باشد و معروف فی العادة در مورد خانمی که مثل او خادم دارند این است که خادم داشته باشد. پس معروف یعنی شأن زوجه.

نگوییم شأن دختر خانم مثل خانه مادر است، باید شأن او در خانه شوهر لحاظ شود و حداکثر یک مستخدمه‌ای بیاید گل‌ها را آب بدهد و یا آب و جارو کند.

پس شیخ و عاشروهن را معنا می‌کنند به آنچه معتاد عرفی است اگر مثل خانم مخدوم است فبها. معروف در دو طرف قضیه تصویر می‌کنند هم در طرف خادم داشتن و هم خادم نداشتن. اگر خانم شأنش این است که جارو نکن و لباس نشوید باید خادم بگیرد ولی اگر از طبقه پایین باشد، این اخدام برای او لازم نیست.

آیت الله اراکی در رسالتان فی الارث و نفقة الزوجه صفحه 252: قوله تعالی و عاشروهن بالمعروف بعد ورود تفسیر المعروف من اهل البیت باعطاء ما یقیم الصلب و یستر العورة فیکون معنی الآیه فعاشروهن باعطائهن ما یقیم صلبهن و یکسو عورتهن. و قوله تعالی، فان العشرة بالمعروف تقتضی مراعاة المعتاد فی حق امثال المرأة فی البلد.

خود اهل بیت لباس و مایقیم صلب و ظهر معنا کردند.

این تعبیر ایشان ابهام دارد و مایقیم صلب را طبق تقسیم بندی زوج معسر به قدر کفاف زوج بدهد و اگر موسر بود طبق شأن زوجه باید باشد و آیه نسبت به آن چیزی بیان نکرده.

و شأن خانم را در معروف بیان کردند اگر شأنش خادمه است باید اخذ شود و در آیه دیگر داریم و علی المولود له رزقهن و کسوتهن، یعنی آقایی که بابا شده رزق و پوشش خانواده بر عهده زوج است و اینجا تعبیر مولود له آقا نسبت به خانم بچه دار مسئول است و این بچه دار بودن در موضوع دخیل نیست، و به اعتبار زوجه باید نفقه را بدهد و ولات فعلی دخلی در حکم نفقه ندارد بلکه اشاره‌ای به ذات خانم مطرح است که زوجه آقاست. خصوصیت بزرگی خانم هم نیست که بچه دار شدن را قابل باشد و شأن بچه دار شدن هم داشته باشد مشکوک است و آیه اطلاقی ندارد که شرطیت احتمال این بچه دار بودن و اینها را دفع کند و این آیه نسبت به این موارد ساکت است. و از این حیث نمی‌توانیم بگوییم شرطیت دارد یا ندارد.

با توجه به این عبارات ما یقیم ظهرها و صلبها و عاشروهن بالمعروف بیان شد و برداشت برخی بزرگان از معروف عرف نسبت به شأن زوجه است.