درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / صحیح و اعم / دخول قصد قربت و قصد وجه در محل نزاع

سخن در ادامه بحث صحیح و اعم در این است که بحث اجزاء که داخل در بحث صحیح و اعم است یعنی اگر جزئی کم شود صحیح است یا فاسد و آیا وقتی گفته می‌شود عبادة صحیح مراد تام الاجزاء است یا فاقد برخی از اجزاء در برخی فروض صحیح است و الفاظ برای صحیح وضع شدند و یا وضع برای اعم از صحیح شدند؟

در بحث اجزاء مطلب همینطور است. اما بحث شرایط و چند بحث دیگرم داخل در محل نزاع هستند که آیا در اینها هم نزاع جاری است یا خیر؟

شرایط

مشهور: محل کلام این است که بحث شرایط هم داخل در محل نزاع هستند. صلاة برای صلاة تام الاجزاء وضع شده و یا صلاة برای جامع شرایط هم وضع شده و یا برای اعم از دارا و فاقد شرایط وضع شده است؟

مرحوم شیخ انصاری: خیر شروط از نزاع در بحث صحیح و اعم خارج است لذا نسبت به شرایط نزاع جاری نباید بشود و اگر نماز بدون رکوع و سجده بود ما صحیحی شدیم نماز بدون رکوع و سجده نماز نیست اما نماز بدون طمأنینه اگر صحیحی باشیم مسمای صلاة بر آن صادق است چون نزاع در بحث شرایط جاری نمی‌شود حتی اگر صحیحی بشویم نماز بدون شرط صحیح است و مسمای صلاة صادق است. در مطارح الانظار مرحوم کلانتر این بیان آمده است و با مرحوم کلانتر محشی لمعه متفاوت است.

دلیل شیخ

شرط رتبه‌اش متأخر از مقتضی است چون شرط تعریف شده به اینکه: چیزی که در فعلیت تأثیر مقتضی دخالت دارد و برای تأثیر مقتضی لازم است فلذا رتبه شرط از مقتضی متأخر است. شرط هم از اجزاء علت تامه است اما رتبه‌اش متأخر است. پس اول باید مقتضی باشد که تأثیر کند و شرط بیاید تا این مقتضی فعلی شود. نزدیک بودن پارچه به آتش دخیل در آتش گرفتن پارچه است اما قبلش باید پارچه و آتشی موجو باشد که نزدیک بودن این دو معنا پیدا کند.

شرطی که در رتبه متأخر است با جزء که در رتبه متقدم است هر دو در مسمای نتیجه نمی‌توانند مؤثر باشند و دو شیء هم نمی‌توانند اختلاف رتبه داشته باشند و هم هم رتبه باشند.

مناقشه

بله شرطیت تأثیر مقتضی متأخر از مقتضی است اما خود ذات شرط متأخر از مقتضی نیست مثلاً خشک بودن پارچه شرط سوختن است اما خشک بودن پارچه ذاتاً از وجود آتش متأخر نیست و گاهی شرط مثل استقبال قبله بر اجزاء مقدم است و گاهی شرط است اما تأثیر شرط در فعلیت مقتضی ممکن است نباشد لذا هم رتبه با جزء است اما تأثیر آن متأخر از جزء است پس هر دو در مسمای نماز می‌توانند دخیل باشند.

اشکال در مناقشه

نمی‌شود شرط باشد اما شرطیت نباشد، اینکه گاهی استقبال القبله است اما صلاة نیست، اینجا شرطیت است چون شرط به معنای عدم المانع هم است، و الا اگر شرط باشد شرطیت آن هم وجود دارد فلذا مناقشه اول صحیح نیست.

مناقشه دوم به شیخ

سلمنا که رتبه شرط بعد از جزء است اما مانعی ندارد که متقدم و متأخر در مسمی هر دو دخیل باشند لذا مسمای صلاة نسبت به عمل جامع شرایط وضع شده که صحیحی شویم و یا اعم از جامع شرایط که اعمی شویم. پس مانعی از دخالت هر دو در مسمی نیست. مثلاً روز پنجشنبه متأخر از چهارشنبه است اما هر دو در مسمای اسبوع و هفته دخیل هستند لذا دو شیء مختلف الرتبه در مسمی دخیل هستند.

پاسخ استاد

این پاسخ، پاسخ خوبی است و اشیاء دخیل در مسمی لازم نیست هم رتبه باشند لذا علی الظاهر از این جهت حرفی نیست لذا بحث شرایط هم داخل در محل نزاع است مثل آیت الله خویی لذا صلاة تام الاجزاء و الشرایط ملاک است.

محقق نائینی

مثل مشهور میگویند بله هم اجزاء و شرایط داخل در محل نزاع هستند اما یک یا دو شیء از شرایط از محل نزاع خارج است و آن قصد قربت و وجه است و عدم ابتلا به مزاحم است.

اگر عملی دارای قصد قربت و وجه نبود باز هم مسمای صلاة بر آن صادق است پس قصد قربت و وجه داخل در محل نزاع نیستند بلکه در هر شرایطی اگر صلاة فاقد قصد قربت و وجه باشد صلاة صحیح است.

دلیل

قصد قربت و وجه از تقسیمات ثانویه واجب هستند و باید متعلقی تصور شود و نمازی که مرکب است تصور و لحاظ شود و این مرکب متعلق امر مولا قرار می‌گیرد، امر به او می‌شود و مکلف در مقام امتثال باید قصد کند که امر مولا را انجام دهم (قصد قربت) مثل قصد امتثال، قصد رفتن به بهشت، قصد ثواب، قصد محبوبیت ذاتیه، قصد فرار از جهنم و امثالهم، و باید ماهیت مرکبه ای باشد و بخاطر خدا قصد قربت کنیم و قصد وجه هم قصد ندب و وجوب است لذا محقق نائینی می‌فرمایند اول باید به مسمای صلاة امر تعلق بگیرد و بحث مسمای صلاة پس از امر به مسمای صلاة است.

البته ایشان اخذ قصد قربت در متعلق امر را با امر اولی محال می‌دانستند اما با امر دوم (متمم الجعل) می‌توان گفت که عملی که قبلاً امر به آن شد با قصد امر باشد اما مشهور با امر دوم هم قصد قربت را قابل امر شرعی نیست چون امر دوم هم قصد امر می‌خواست و تسلسل پیش می‌آمد و قصد قربت از حکم عقل استفاده می‌شد.

نقد محقق نائینی در جلسه بعد خواهد آمد.