درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / صحیح و اعم / تصویر جامع

مطلب دیروز این بود که بنابر قوم به صحیح و یا اعم نیازمند به تصویر جامعی هستیم، علت آن هم عرض شد در واقع آن جامع موضوع له است برای اسامی عبادات و بنابر قول صحیحی صلاة اقسام متعددی دارد جامعی موضوع له است و بنابر قول اعمی هم نیازمند جامعی هستیم چون میدانیم از خارج که صلاة وضع واحدی دارد و به تعداد مصادیق آن وضع متعدد نداریم که منجر به مشترک لفظی شود و مشترک لفظی یک لفظ و معانی مستقلی داشت و در صلاة وضع‌های متعدد نیست لذا مشترک لفظی قطعاً نیست و برای معنای مراد نیازمند قرینه معینه نیستیم.

وقتی لفظ در مشترک لفظی استعمال می‌شود نیاز به قرینه معینه داریم و در صلاة مثلاً چه بنابر قول صحیحی یا اعمی ما مشترک لفظی را قائل نیستیم و طبعاً ما باید یک معنای جامع در نظر بگیریم برای معانی و مصادیق خاص نیاز به دال دیگری از باب تعدد دال و مدلول هستیم یعنی جامع صلاة تصور شود و افراد و مصادیق متعدد دارد و کدام مصداق در این استعمال مراد است دال دوم باید مصداق را مشخص کرد که منجر به قول به اشتراک معنوی می‌شود و یک معنا مصادیق متعدد دارد و برای فهم مراد از مصادیق نیاز به دال دومی داریم که مطلب را بفهماند. جاء انسان، انسان هزاران مصداق دارد و میدانیم انسانی آمده ولی مصداق آن را نمی‌دانیم و برای تعیین آن نیاز به دال دوم داریم مثل جاء انسان معمم که دال دوم دال بر زید است.

تصویر جامع بنابر صحیحی و یا اعمی به یکی از صور چهارگانه متصور است:

صورت اول

به نحو مشترک لفظی

صورت دوم

به نحو مشترک معنوی که وضع عام موضوع له عام است اول معنای عامی تصور شده که وضع عام است دوباره لفظ وضع شده برای همان معنای عام متصور اول و موضوع له هم عام می‌شود.

صورت سوم

به نحو حقیقت در بعضی و مجاز در برخی دیگر و در یک معنا حقیقت و در معانی دیگر مجاز است و این هم اول کلام است. و کسی لفظ را در مصداقش مجاز ندانسته است. و این قبول نشده چون ترجیح معنا بر دیگری دلیلی ندارد و استعمال لفظ در افراد خود کسی نگفته مجازی است.

صورت چهارم

وضع عام موضوع له خاص باشد، از حیث نتیجه مثل مشترک لفظی است. و برای معنای متصور عام است ولی هر مصداق وضع خاص دارد. در مشترک لفظی معنای متصور هم خاص است بخلاف این مورد که معنای متصور هم عام است.

صورت دوم، مشترک معنوی متعین شد و حال که پذیرفتیم مشترک معنوی است نیازمند تصویر جامع هستیم.

مشترک لفظی یقیناً نیست چون برای هر مصداق شارع باید وضع کند و یقیناً اینطور نیست.

ما مشترک لفظی را کنار زدیم و احد المراتب حقیقت و در دیگران مجاز هم کنار رفت و وضع خاص موضوع له خاص هم کنار رفت.

محقق نائینی فرمودند: ما نیازمند تصویر جامع بین جمیع افراد نیستیم. ما اینطور تصویر می‌کنیم در صلاة موضوع له صلاة مرتبه علیای نماز است که جامع اجزاء و شرایط است و صلاة مختار تام است. و مرتبه دنیا هم دارد که صلاة غرقی است که برای هر رکعت یک الله اکبر بگوید و یا در ذهنش کلمه مبارکه الله اکبر را تصویر کند. و صلاة طبق صحیح یا اعم برای مرتبه علیا وضع شده و استعمال لفظ صلاة در سایر مراتب از باب تنزیل و ادعا است (حقیقت ادعائیه سکاکی) فرض می‌کنیم سایر مرتب دانی هم آنها هم نماز هستند و بعد استعمال ما در معنای موضوع له می‌شود. و یا از باب اشتراک در اثر و اکتفاء شارع به آن در مقام امتثال است مرتبه علیا هم قربان کل تقی دارد و باقی مراتب هم با آن اشتراک در اثر دارند و به این اعتبار استعمال می‌شوند.

ایشان نماز قصر و تمام را استثناء کردند: یعنی نماز وضع نشده برای نماز تمام و در نماز قصر استعمال لفظ صلاة حقیقت ادعائی و غیره نیست و صلاة قصر وضعی دیگر دارد و لفظ صلاة دو وضع دارد.

در نتیجه

الف) معنای موضوع له صلاة مرتبه علیا است چه صحیحی و چه اعمی باشیم و صحیحی در مراتب صحیحه استعمال شده و اعمی در همه مراتب می‌داند.

ما عرض می‌کنیم آری ثبوتا قابل تصور است که نماز یک وضع عالی دارد اما اثباتا نیاز به اقامه دلیل دارد چون وقتی نگاه می‌کنیم در تمام مراتب طولی نماز بر نسق واحد است و نیازمند به عنایت در تنزیل نیست (حقیقت ادعائی یا ملاحظه اشتراک در اثر) مختار و مضطر نمازشان هیچ برتری بر دیگری ندارد بله در قصر و تمام هر دو را عالی دانستید اما در مثل مضطر و مختار هیچ برتری نسبت به هم ندارند. لذا فرمایش اول محقق نائینی قابل اثبات نیست. مثلاً صلاة در لباس نجس جاهل به نجاست و لباس طاهر هیچ افضلیت رتبه نسبت به دیگری ندارد. و بر این مسأله دلیل مثبتی نداریم.

ب) صحیحی و اعمی در بحث نماز قصد و تمام باید تصویر جامع در هر دو کنند.

ج) ثمره نزاع از بین می‌رود (که خواهد آمد).

د) این مطلب ما در عبادات و غیر عبادات جاری می‌شود و تمام مرکبات را شامل می‌شود.