درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / صحیح و اعم / تصویر جامع / نقد دیدگاه محقق نایینی

کلام ما در این بود که بنابر قول صحیحی و اعمی نیازمند تصویر جامع داریم. البته بحث خواهد آمد که جامع چیست و فعلاً اصل لزوم تصویر جامع محل نزاع است.

مشهور: تصویر جامع لازم است چون اگر جامع نباشد باید برای ده ها و صدها فرد صحیح موضوع له جدایی و وضع جدایی تصور کنیم و منجر به اشتراک لفظی متعددی می‌شود و این خلاف متفاهم عرفی و اهل لغت است لذا ما باید بین مجموعه افراد صحیح بنابر صحیحی و مجموعه افراد صحیح و فاسد بنابر قول اعم جامعی تصویر کنیم.

محقق نائینی

ما نیازمند به تصویر جامع نیستیم، چون صلاة اولاً برای بالاترین مرتبه صلاة وضع شده و بالاترین صلاة صحیح یا درجه عالیه صلاة اعمی و بعد برای سایر افراد، یا از باب حقیقت ادعائیه ادعا می‌کنیم بقیه افراد هم مرتبه عالیه هستند و یا از باب اشتراک اثر و همه صلاة ها قربان کل تقی هستند.

ما عرض کردیم بالتحلیل فرمایش ایشان چهار نکته دارد.

1. این فرمایش ثبوتا قابل تصویر است ولی اثباتا دلیلی بر این مطلب اقامه نشده. صلاة در تمام مراتب در شریعت به یک نحو استعمال شده و اختلاف مراتب طولیه (مختار و مضطر) و عرضی (فرادی و جماعت) در مقام تطبیق است و الا صلاة در تمام مراتب یک استعمال دارد. بله فقط یک نماز استثناء می‌شود که نماز غرقی است، صلاة در نماز غرقی مجازی به کار رفته است چون مقومات ذاتی نماز را ندارد. محقق نائینی که فرمودند فقط در صلاة کامل وضع شده و بقیه حقیقت ادعایی است خیر، در تمام مراتب در شریعت یک نحو استعمال شده است.

دفاعیه از محقق نائینی

ما وقتی دقت می‌کنیم لفظ صلاة انصراف به مرتبه علیا دارد و آن صلاة مختار واجد جمیع اجزاء و شرایط است و منشأ انصراف وضع است و انصراف ناشی از وضع علامت این است که صلاة برای مرتبه علیا وضع شده است.

پاسخ

خیر، این انصراف اول کلام است. متبادر از لفظ صلاة وقتی مطلق بیان شود صلاة مرتبه علیا نیست و متبادر از صلاة جامع است (مثلاً ارکان) و نمازی که صحیح است به ذهن می‌آید نه نمازی که در قله و اوج قرار دارد.

لذا وقتی لفظ صلاة به کار می‌رود ای محقق نائینی انصراف به مرتبه علیا ندارد بلکه نمازی به ذهن می‌آید که صحیح باشد حال این نماز صحیح دارای صدها مصداق است.

سؤال

کدامیک از مصادیق را متکلم اراده کرده است؟

پاسخ

برای مراد جدی نیازمند قرینه معینه هستیم. پس انصراف دلیل برای محقق نائینی نشد.

مناقشه دوم بر محقق نائینی

مرتیه علیا هم باید طبق گفته شما متعدد باشد، مجبوریم دوباره بین مراتی علیا هم جامعی تصور شود، مرتبه علیا کما و کیفا یک مرتبه نیست بلکه زیاده و نقیصه دارد، مرتبه علیای نماز عصر و ظهر و مغرب فرق می‌کنند، یکی جهر و یکی اخفات است، وقت‌های فضیلتشان متفاوت است و مرتبه علیاها فرق می‌کند و ناگزیریم بین مراتب علیا تصویر جامع کنیم. و لابد از تصویر جامع هستیم.

2. صحیحی و اعمی تصویر جامعی بین قصر و اتمام به اعتبار هم عرض بودن تصویر می‌کنند و ما هم این را قبول داریم و نماز تمام و قصر مرتبه علیا دارند وآنجا دو مرتبه علیا است و بین این دو جامعی تصویر می‌کنیم و از عدم نیاز به تصویر جامع یک مورد را استثناء کردند. چون از اول مکلف مسافر و یا غیر مسافر دو موضوع متفاوت هستند و هر کدام یک نماز بر ذمه اوست و مجموعاً دو نماز دارند و باید بین این دو جامع تصور شود.

مناقشه

اگر قرار باشد بین قصر و تمام جامع تصور شود مختص به این مورد نیست بلکه بین مغرب و عشاء هم جامع می‌خواهد و در نماز صبح و مغرب و ظهر و عصر هم هست پس چرا شما فقط نماز قصر و تمام را استثناء فرمودید. بلکه بین ظهر و عصر و دیگر موارد هم نیازمند جامع هستیم و مرتبه علیا مغرب شیء و مرتبه علیای صبح و ظهر و عصر شیء آخر. و برخی گفته‌اند مرتیه علیای صلاة آیات هم شیء و اینها هم صلاة محسوب می‌شوند. لذا اختصاص به قصر و تمام و نیاز به جامع بین این دو فقط نیازی نیست.

حال موضوعا مکلف مختار مضطر هم نمازهایشان درجه علیا دارد و مصلی یا خانم است یا آقا و نمازهایشان متفاوت است موضوعا و اگر مستحبات هم دخیل بدانیم نمازهای کامل متفاوت هستند.

3. بطلان ثمره نزاع بین قولین در مسأله

مقدمه: نزاع صحیح و اعم آیا ثمره دارد یا خیر؟

برخی فرمودند: اگر ما شک کردیم که یک شیء دخیل و معتبر در عبادت است، اگر صحیحی شویم امکان تمسک به اطلاق برای جزئیت و شرطیت شیء مشکوک نیست، چون اگر شک در مشکوک الجزئیة داشته باشیم مساوی با شک در تحقق مسمی است و صلاة برای صلاة صحیح وضع شده و نمی‌دانیم این شیء جزء صلاة است یا خیر؟ و ما پایه ثابتی نداریم که آن شیء صلاة است یا خیر که با اطلاق چیزی را ثابت کنیم بلکه شک می‌کنیم که آیا با این شیء مشکوک جزء است یا نه نمی‌توانیم به اطلاق تمسک کنیم بر خلاف قول اعمی می‌توانیم به اطلاق تمسک کنیم. صلاة بما هی صلاة است و صدق مسمی در آن است و شک می‌کنیم فلان شیء جزء یا شرط است میگوییم إن شاء الله جزء یا شرط نیست و طبق بیان محقق نائینی دیگر این ثمره جاری نیست.

بیان الغاء ثمره

بنابر هر دو تمسک به اطلاق می‌شود کرد و مسمای صلاة، صلاة مرتبه علیا است و در هر شیء شک کردیم میگوییم إن شاء الله دخیل نیست و مناقشه هم تکراری است و مرتبه عالیه دارای افراد و مصادیق متعدد است و شما کدام مرتبه عالیه را تصور می‌کنید؟

ظاهرا مرتبه عالیه در هر موردی بحسبه در نظر گرفته می‌شود و در هر مرتبه اطلاق جاری می‌شود و به نظر ما این مناقشه المباحث الاصولیة وارد نیست.