درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه
1403/02/08
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مباحث الفاظ / وضع / صحیح و اعم / تصویر جامع بنا بر قول صحیحی / دیدگاه شهید صدر
تصویر جامع در نظر صحیحیون
کلام ما در این بحث بود که بنابر قول صحیحی تصویر جامع و علت آن چگونه است؟
وجه اول را بیان کردیم که فرمایشی از مرحوم آخوند بود و ایشان بر اساس قاعده الواحد لایصدر الا من الواحد فرمودند: ما میدانیم بین علت و معلول سنخیت وجود دارد وقتی معلول شیء واحدی است علت هم واحد است و الا مبدأ علیت زیر سؤال می‌رود و وحدت اثر کاشف وحدت مؤثر است و با توجه به تناسب علت و معلول اگر اثر واحدی داریم مؤثر هم باید واحد باشد. افراد صحیحه با حد و خصوصیات فردی نمی‌توانند دخیل در اثر واحد باشند و اثر صلاة که تقرب الی الله است مصادیق نمی‌توانند مؤثر در آن باشند و باید جامعی باشد که آن جامع مؤثر در اثر واحد است و تصویر می‌شود و تصویر جامع چیست؟ جامع صحیح هر چه باشد.
مناقشه بر آن هم گذشت که قاعده الواحد بر ما نحن فیه منطبق نیست.
مناقشه سوم
شما فرمودید ما جامع بین افراد صلاة صحیحه تصور می‌کنیم که آن مؤثر است و تقرب الی الله و آثار دیگر اثر است و ما یک اثر داریم و باید یک مؤثر داشته باشد و آن هم مؤثر بین افراد صلاة صحیحه است.
بین افراد صحیحه نمی‌توان جامع ذاتی تصور کرد چون صلاة از مقوله‌های متعدد و متباین و حقائق مختلف تشکیل شده مقوله کیف و کیف نفسانی (نیت) و کیف مسموع و کم و وضع است. قرائت و رکوع و الی آخر مقولاتی هستند که ذاتاً متباین هستند و مصداق صلاة متشکل از مقولات متباین هستند و با هم قابل جمع نیستند و نمی‌شود جامعی بین آنها تصور کرد که مجموعه آنها جمع شود و نمی‌شود با وحدت اثر به وحدت مؤثر رسید چون جامعی بین متباینات نمی‌توان تصور کرد. و امکان تصویر جامع وجود ندارد.
بنده عرض می‌کنم خود هر صلاتی هم با دیگری قابل تصویر جامع ندارد چون اجزاء صلاة با هم مختلف هستند و مستشکل می‌گوید بین افراد صحیحه جامع صحیح نمی‌توان در نظر گرفت و جامع ذاتی مشترک بین این مقولات قابل تصویر نیست.
افراد صلاة ذیل حقیقت واحد نمی‌تواند قرار بگیرد. و اما لازمه ماهیت و جامع ذاتی لازمه ماهیت هم معقول نیست، چون نماز دارای ماهیت‌هایی است که تباین دارد و یک لازم برای این ماهیت معلول چند ماهیت است و لازم واحد علت‌های متعدد نمی‌تواند داشته باشد. بله جامع عنوانی عرضی می‌تواند داشته باشد مثل ناهی عن الفحشاء و المنکر الا اینکه لفظ صلاة که برای این جامع عرضی وضع نشده است و موضوع له آن این جامع نیست بلکه اثر آن است چون صلاة متبادر از آن ناهی عن الفحشاء نیست بلکه اجزاء متبادر از لفظ صلاة است. پس به دلیلانی کشف می‌کنیم که صلاة وضع برای ناهی از فحشاء نشده بلکه برای اجزاء وضع شده است بعلاوه اگر قرار بود صلاة برای عنوان عرضی وضع شده باشد باید صلاة مرادف با عنوان ناهی باشد در صورتی که عنوان صلاة مرادف با آن اجزاء و شرایط است و وجدانا عنوان صلاة را ناهی از فحشاء نمی‌دانیم.
پس قاعده الواحد بر ما نحن فیه قابل تطبیق نیست چون مورد قاعده درباره اثر ذاتی شیء است و کاشف از جامع ذاتی است. حال آنکه در صلاة اثر انتزاعی است و اثر انتزاعی کاشف جامع ذاتی بین افراد صلاة نیست بلکه امکان وجود جامع ذاتی بین افراد صلاة نیست.
آیت الله خویی: بیان مناقشه
در ما نحن فیه اثر مرتب بر جامع افراد صحیحه نیست که آقای آخوند اثر را کاشف از موثری دانست که جامع بین افراد صحیحه است.
بلکه اثر بر خود صلاة بخصوصیاتها من الاجزاء و الشرایط بار می‌شود نه بر جامع بین افراد صلاة، ترتب نهی از فحشاء بر منکر بر صلاة مثل ترتب سوختن بر آتش نیست، بلکه اثر مترتب بر جامع می‌شود بدون دخالت خصوصیات فردیه و هر آتشی احراق دارد. اثر در مقام مترتب بر حصص صلاة است نه جامع افراد صلاة مثل صلاة صبح منوط است به وقوع تسلیم در رکعت دوم و صلاة مغرب منوط است به وقوع تسلیم در رکعت سوم و عدم وقوع سلام در رکعت دوم پس مؤثر در اثر نهی از فحشاء و منکر خود خصوصیات هستند نه جامع بین افراد.
مناقشه صدر بر آیت الله خویی
وفیه: إن أرید دخالت‌ها فی تحقق الجامع وانتزاعه، فهو مسلم لکنه لا یلزم دخول‌ها فی المسمَّی بل المسمَّی ذات الجامع، وإن أرید دخالت‌ها فی التأثیر وإیجاد الأثر المشترک فهو ممنوع علی ضوء قانون الواحد لا یصدر إلا من واحد.[1]
این خصوصیات فردیه صلاة اگر دارای اثر هستند و دخیل در این هستند که جامعی انتزاع شود ما هم قبول داریم ولی ملازمه‌ای بین دخالت این افراد در ساخت جامع و تحقق مسمای به اسم صلاة ندارد. یعنی خصوصیات هم دخیل در ساخت جامع هستند و هم دخیل در ساخت مسمای صلاة.
پس مسمی خود جامع است و خصوصیات فردیه صلاة نیستند بلکه مسمای به صلاة و صلاة جامع هستند و شمای استاد ما آثار را بر خصوصیات بار کردید و ما میگوییم خصوصیات دخیل در تحقق جامع دارند اما دخیل در مسمای اسم صلاة ندارند و مسمای به اسم صلاة خود جامع است نه حصص فردیه و باید جامعی حتماً تصور شود.
شاید مراد آیت الله خویی خصوصیات دخیل در ایجاد اثر هستند و اثر مشترک است مؤثر جامع است و خصوصیات فردی بخاطر قاعده الواحد مؤثر نیست. آثار عنوان مشترک دارند ولی خودشان مشترک نیستند. آیت الله خویی فرمودند در اثر، مؤثر خصوصیات فردیه است ولی آیا اثر هم واحد است؟ خیر می‌تواند متعدد باشد بلکه عنوان می‌تواند واحد باشد.
