درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه
1403/02/30
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مباحث الفاظ / وضع / صحیح و اعم / تصویر جامع بنا بر قول اعمی / دیدگاه شهید صدر
کلام ما در توصیف جامع بنابر قول اعمی و چند تصویر بیان شد و امروز کلام در تصویر شهید صدر در بحوث فرمودند.[1]
افراد مختلق صلاة صحیح و فاسد دارای تصویر اجمالی هستند که به آن جامع مرکبی میگوییم که با أو یا واو بیان می‌شود به این معنا که ما اجزاء مختلف نماز را لحاظ می‌کنیم و بعد معنای موضوع له صلاة را ما اشتمل علی عدة معتدة من هذه الاجزاء می‌نامیم، نمازی که مشتمل تعداد معتنا به از این یا آن دارد. مثلاً نماز مختار اجزائی دارد و دارای اجزاء صحیحه فقط نیست و برای صلاة مضطر این اجزاء است پس شد هذه الاجزاء او هذه الاجزاء برای مختار یا مضطر و یا هذه الاجزاء برای حاضر یا هذه الاجزاء برای مسافر و همنیطور نمازهای متعدد و ما به آن جامع مرکبی اجمالی را قائلیم و یا مرکب از این و یا از آن اجزاء است.
خصوصیت اول جامع شهید صدر: ناظر به مصادیق است و فرق می‌کند با جامعی که برخی از بزرگان فرمودند ما جامعی نداریم الا یک عنوان و به مصادیق کاری نداریم که تصویر آیت الله بروجردی و سیستانی، ما در این جامع به مصادیق کار داریم ولی هر نمازی مصادیق جدایی دارد.
خصوصیت دوم: جامع مرکب از اجزاء و شرایط مختلف که اسمش جامع مرکب أو ی است.
نتیجه جامع شهید صدر: ما نمازهای مختلف داریم و یکی از آنها نماز مختار و نماز خوف و مسایفه است که برای هر رکعت یکبار تسبیحات اربعه گفته می‌شود و یک مصداق نماز، نماز میت است ولو برخی آن را نماز ندانستند و دعاء دانستند. تعبیر صحیحه زراره: فرض الله الصلاة و سن رسول الله عشرة اوجه: الحضر و السفر و صلاة الخوف علی ثلالة اوجه و صلاة خسوف الشمس و القمر، صلاة العیدین و صلاة الاستسقاء و صلاة علی المیت[2] که نماز میت را عطف به دیگر نمازها کردند و عنوان صلاة اطلاق کردند.
نماز گاهی مختار و گاهی مضطر و خوف و میت است و ما اقسام نماز را از بالاترین مرتبه که نماز مختار است تا دانی ترین مرتبه، لحاظ اجمالی می‌کنیم و میگوییم جامع مرکب أو ی مشتمل بر اجزاء و شرایط معتد به از نماز مختار یا نماز خوف یا نماز مسایفه و یا میت الی آخر و با أو بیان می‌کنیم.
این خصوصیت با درد نظر گرفتن حالات مکلف بیان می‌شود و این هم فرض جامع اعمی برای ایشان، پس نماز اختیاری تا نماز میت حالات مکلفین در صدق عرفی نماز دخیل است پس صلاة ما اشتمل علی عدة معتدة من هذه الاجزاء من اجزاء هذه المصادیق است و مصادیق آن هم طبق حالات مکلفین است.
در مفاهیم عرفی هم همین است مثل میز، برای میز جامع مرکب وجود دارد میز گاهی میز مطالعه است که اجزاء خاصی دارد گاهی میز ناهار خوری است که شرایط خاص دیگری دارد و گاهی میز اداری است و مجموع این میز جامع مرکب ناظر به مصادیق است.
مثال دیگر: کلمه چیزی است که معنایی دارد و مشتمل بر یک حرف یا بیشتر است و آن یا بیشتر الی ما شاء الله مصداق دارد از دو حرفی‌ها الی چند حرفی و هر کدام ترتیب حروف الفبا در آن متفاوت می‌شود و جامع مرکب أوی این مصادیق را گردآوری می‌کند. ما اشتمل علی معنی و کان علی حرف واحد او ازید.
جامع آیت الله خویی ارکان فصاعدا باشد البته لابشرط از اجزاء دیگر و به نظر ما این نظر آیت الله خویی مناسب‌تر است البته رکن کل صلاة بحسبه پس تصویر جامع بنابر قول اعمی تمام باشد.
ثمرات قول به صحیح یا اعم
ثمره اول
میرزای قمی در قوانین
ما گاهی شک می‌کنیم که جزء یا شرطی در عبادت مؤثر است یا خیر میدانیم صلاة ده جزء دارد و در جزء یازدهم شک می‌کنیم مثل قنوت. اینجا اگر ما صحیحی باشیم میرزای قمی اشتغال جاری می‌دانند چون ذمه مکلف نماز صحیح است و اشتغال یقینی یستدعی فراغ الیقینی، البته دوران امر بین وجوب و حرمت نیست بلکه بین وجوب و ندب است. و مکلف زمانی قطعاً نماز صحیح آورده که نماز یازده جزئی اتیان کند، اما اگر اعمی شود می‌داند حتی با عدم اتیان جزء مشکوک عنوان صلاة صادق خواهد بود و عنوان زائد مشکوک است، نسبت به آن برائت جاری می‌کند.
فراغ یقینی در صحیح با اتیان جزء مشکوک و در اعم با عدم اتیان جزء باز هم عنوان صلاة صادق است.
بیان استاد
ما عرض می‌کنیم که بنابر قول اعمی هم و لو قائل به آن شویم اما از ما صلاة صحیح خواسته شده ولو عنوان اعم باشد ولی صلاة صحیح در گرو اتیان جزء مشکوک است. در حین شک صلاة مأمور بها باشد اتیان شود و آن در گرو اتیان جزء مشکوک است. پس بنابر اعمی چون صلاة صحیح مأمور به است تفاوتی نمی‌کند و در هر دو قائل به اشتغال و احتیاط می‌شویم.
طبق آنچه قبلاً خواندیم اگر واجبات ضمنی قائل شویم که آیت الله خویی قائلند هر جزئی از نماز یک وجوب مستقل دارد گویا شارع به اجزاء امرهای جدا داده است ولی نسبت به قنوت شک می‌کنیم و شک در اصل تکلیف و مجرای اصالة البرائة است. چون ما انحلالی هستیم و هر جزء را دارای امر مستقلی میدانیم و در نماز ارتباط بین این اجزاء لحاظ شده است.
مرحوم شیخ و آخوند بر این ثمره مناقشه دارند و محقق نائینی بر این دو مناقشه می‌کنند و ما هم عرضی داریم که خواهد آمد.
