درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع:حیض/دماء ثلاثه/غسل های واجب/غسل ها/کتاب الطهارة

دلیل حرمت عبادات بر حائض

اما ببیینم دلیل حرمت عبادت چیست؟ روایاتی هستند که در وسائل وارد شده اند؛ از جمله صحیحه زراره از امام باقر(ع):

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا کَانَتِ الْمَرْأَةُ طَامِثاً فَلَا تَحِلُّ لَهَا الصَّلَاةُ... [1]

اگر زن، حائض باشد، نماز برایش حلال نیست.

و در صحیحه فضل بن شاذان از امام رضا(ع) آمده است:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فِی عُیُونِ الْأَخْبَارِ وَ فِی الْعِلَلِ بِأَسَانِیدِهِ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ: إِذَا حَاضَتِ الْمَرْأَةُ فَلَا تَصُومُ وَ لَا تُصَلِّی...[2]

نهی کرده و فرموده است که در حال حیض نباید نماز بخواند و روزه بگیرد.

گفتیم که بعضی عبادات، احتیاجی به طهارت ندارند؛ مثل نماز میت. این به خاطر روایت صریحی است که فرموده می شود انسان محدث باشد و نماز میت را بخواند.

بحثی پیرامون حرمت ذاتیه یا تشریعیه بودن عبادت در حال حیض

یک بحثی هست راجع به اینکه آیا حرمت عبادت در حال حیض، حرمت ذاتیه یا تشریعیه است؟ بعضی گفته اند ذاتیه است. ذاتیه یعنی منوط به قصد قربت (و اینکه عمل را به خدا اسناد دهد) نیست. مثلا منوط به این نیست که بگوید این عبادت را به خاطر اینکه خدا گفته، انجام می دهم. بلکه حتی اگر همین طوری بدون نیت هم انجام دهد، بازهم حرام است. اما حرمت تشریعیه (در مقابل ذاتیه) یعنی حرمت از بابت این است که به خدا اسنادش می دهد و می گوید چون خدا گفته است. حرمت ذاتیه در ذات، حرام است. پس برخی گفته اند حرمت ذاتیه و برخی گفته اند حرمت تشریعیه دارد.

لکن این حرمت ذاتیه، اشکال واضحی دارد و آن این است که در صورت شک بین حیض و استحاضه، مجمع علیه است که باید بین تروک حائض و افعال مستحاضه، جمع کند. تروک حائض یعنی مثلا به قرآن دست نزند، در مسجد نرود و سور عزائم نخواند. افعال مستحاضه یعنی نماز و روزه [را انجام دهد]. اگر چنانچه برای احتیاط بخواهد مثلا این نماز را بخواند، همین طور که احتمال می دهد، واجب باشد - چون در حال استحاضه، واجب است - احتمال هم می دهد در حال حیض باشد که در این حال اگر حرمتش حرمت ذاتیه باشد، به هیچ عنوان جایز نیست انجامش دهد. آن وقت دوران بین واجب و حرام می شود. پس معلوم می شود که حرمتش [نزد جمیع فقهاء] حرمت ذاتیه نیست؛ بلکه تشریعیه است؛ چون که این آدم در حالی که می خواهد جمع کند، این عمل را رجاءا انجام می دهد؛ به قصد تشریع انجام نمی دهد؛ یعنی برایش نیت قطعی نمی کند بلکه از باب احتمال که شاید مطلوب باشد، آن را می آورد و وقتی نیت قطعی برایش نمی کند، پس دیگر حرمت تشریعیه بر [فعل او انطباق] ندارد. پس اینکه همه علما فرموده اند کسی که بین حیض و استحاضه شک کرد، احتیاطا جمع کند، معلوم می شود که حرمت ذاتیه ای را قائل نیست.

سوال: اگر ... باشد، نیت واجب که نمی تواند بکند.

جواب: نه؛ دیگر رجاءا انجام می دهد.

سوال: هم شامل روزه و هم شامل نماز می شود. ... روزه هایش بعدا چه می شوند؟

جواب: اگر معلوم شد استحاضه بوده و حائض نبوده، روزه هایش صحیحند و اگر معلوم بود که حائض بوده‌، باید قضا کند. اما اگر استحاضه بوده، صحیح است. رجاءا کافی است. هر وقت انسان شک دارد و نمی داند، رجاءا انجام می دهد و صحیح هم هست. غرض این است که اینکه گفته اند رجاءا انجام دهد، این با حرمت ذاتیه منافات دارد. اگر حرمت ذاتیه می بود، حتی رجاءا هم حرام بود.

استحباب وضو برای حائض

حالا بحث دیگر این است که بر حائض مستحب است که وضو بگیرد و در وقت نماز در مصلایش بنشیند و ذکر خدا را بگوید و قرآن بخواند. گفتیم که این هم روایاتش در وسائل الشيعة باب ۴۰ از ابواب حیض هست.

اما این وضو صرف صورت وضو است و وضوی حقیقی نیست؛ باطل است و رفع حدث هم نمی کند.

حرمت محرمات جنابت بر حائض

بحث بعدی مان این بود که هرچه که بر جنب حرام است، بر حائض هم حرام است. در این مورد هم صحیحه داود بن فرقد از امام صادق(ع) هست که فرمود:

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ... قَالَ وَ قَالَ تَقْرَؤُهُ وَ تَکْتُبُهُ وَ لَا تُصِیبُهُ یَدُهَا.[3]

یعنی می تواند قرآن را بخواند و بنویسد؛ اما دستش نباید به کتابت قرآن بخورد.

اما حرمة قرائة العزائم فلما ورد في الباب ١٩ من ابواب الجنابة؛ راجع به جنب و حائض وارد شده است که حق دارند قرآن بخوانند؛ مگر آنچه سجده را واجب می کند. بحث دیگر این است که آیا کل سوره سجده دار مقصود است یا آیه ای که مال سجده است؟ این دیگر اجمال دارد. احتیاطش این است که کل سوره را نخواند. فتوای علما، بیشتر این است که همه سوره را نباید بخواند.

همچنین صحیحه زراره و محمد بن مسلم می فرماید:

وَ فِی کِتَابِ الْعِلَلِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی حَدِیثٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ الْحَائِضُ وَ الْجُنُبُ هَلْ یَقْرَءَانِ مِنَ الْقُرْآنِ شَیْئاً قَالَ نَعَمْ مَا شَاءَا إِلَّا السَّجْدَةَ وَ یَذْکُرَانِ اللَّهَ عَلَی کُلِّ حَالٍ.[4]

ذکر خدا را می توانند بگویند؛ اما از قرآن هم بخوانند اشکال ندارد‌؛ مگر سجده. یعنی اینکه سوره سجده دار را که سور العزائم به آنها می گویند، [نباید بخواند]. سوره های سجده دار چهار سوره اند؛ سوره های الم سجده(سجده)، حم سجده (فصلت)، علق و نجم.

اما حرمت لبث در مساجد هم روایت دارد.

صحيحه زراره و محمد بن مسلم از امام باقر(ع) می فرماید:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ فِی کِتَابِ الْعِلَلِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: الْحَائِضُ وَ الْجُنُبُ لَا یَدْخُلَانِ الْمَسْجِدَ إِلَّا مُجْتَازَیْنِ... .[5]

حائض و جنب، داخل مسجد نباید بشوند؛ مگر در حال عبور. مجتازین یعنی در حال عبور. اما اگر بخواهند توقف بکنند، جایز نیست.

حرمت وطی حائض

اما حرمت وطی حائض، فلقوله تعالی: ﴿وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّىٰ يَطْهُرْنَ﴾[6] ؛ به آنها نزدیک نشوید تا از حیض پاک شوند. نزدیک نشوید کنایه از عمل مقاربت است. و لقوله تعالی: ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ﴾[7] ؛ از زن ها در حال حیض، اعتزال و کناره گیری کنید که هم کنایه از همان قضیه مجامعت است.

حرمت وطی در دبر

و اما الوطی في الدبر فقیل باشتماله علی الکراهة الشدیدة.

فتوای مشهور این است که وطی دبر در حال حیض، کراهت شدیده دارد؛ ولی ما مقداری اشکال به نظرمان می رسد. چون از آیات قرآن، ﴿وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ﴾ را داریم که مطلق است و شامل هر دو می شود. همچنین ﴿فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ﴾ هم مطلق است. لکن در روایات هم چنین دارد:

وَ عَنْهُ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع مَا لِلرَّجُلِ مِنَ الْحَائِضِ قَالَ مَا بَیْنَ أَلْیَتَیْهَا وَ لَا یُوقِبْ.[8]

بین الیتین باشد‌؛ اما نباید داخل بکند. نباید دخول بکند، اعم [از قبل و دبر] است. از این جهت، به نظر ما مقداری مشکل شده است. هرچند فتوای مشهور، کراهت شدیده است.

سوال: اگر فاعتزلوا النساء را ظهور در وجوب بگیریم، آنجا اصلا نباید نزدیک شویم؛ چطور ما بین الیتین جایز است.

جواب: نه؛ آن معلوم است که کنایه از مجامعت است. هم علمای تفسیر و هم لغت فرموده اند که این اعتزال و لا تقربوهن در اینجا به معنای جماع و نزدیکی کردن است.

سوال: قول مشهور به کراهت در غیر حائض هم هست.

جواب: بله؛ اما در حائض کراهت شدیده دارد.

سوال: حالا حضرتعالی حرمت فرمودید؟

جواب: بله؛ ما احتیاط واجب داریم.

یک بحث دیگر در اینجا داریم که همه آیات شریفه و روایات، خطاب به رجالند که بر رجال حرام است که با زن ها در حال حیض نزدیکی کنند؛ اما بر زن ها چیزی نیامده است. پس این را از کجا می گوییم که بر خود زن ها حرام است که مطاوعه و تعاون کنند. ریشه اش از باب حرمت تعاون علی الاثم است. ﴿وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ﴾[9] چون که همکاریشان در این کار، تعاون علی الاثم و العدوان است، از این جهت حرام است.

سوال: از باب تغلیب نیست؟ رجل را می گویند از باب تغلیب است.

جواب: نه؛ اینجا خطاب به رجال است و تغلیبی در کار نیست. ﴿وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّىٰ يَطْهُرْنَ﴾. یعنی مقصود از لا تقربوهن اعم از مرد و زن است؟ یعنی در اینجا معنا ندارد زن هم به خودش نزدیک شود. ﴿فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ﴾ یعنی زن از خودش اعتزال کند؟ اینجا امکان ندارد که آن به معنای اعم باشد.

اين بحث تمام شد.