درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری
1401/12/13
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: احکام غسل و کفن و صلاة و دفن میت/غسل های واجب/غسل ها/کتاب الطهارة
وجوب طهارت عضو، قبل از غسل دادنش
مسألة ۵۶۴. یجب أن یکون العضو المغسول طاهرا قبل غسله؛ و الأحوط تطهیر تمام البدن قبل الشروع في الغسل.
گفتیم که هر عضوی را که در غسل میت می خواهیم غسل دهیم، واجب است از قبل پاک باشد. دو نجاست داریم؛ یک نجاست، مستند به موت است که آن را کار نداریم. ولی از بابت سایر نجاسات مثل بول، باید پاک باشد و آب کشی شود تا طاهر باشد. اگر به این چیزها نجس شده است و غسلش دهیم، غسلش باطل است. گفتیم که "فلأن طهارة المیت بالغسل لا يحصل مع نجاسة أحدهما، فلابدّ أن یکون الماء المغسول به طاهرا".
اگر آب، نجس بود، یقینا غسل باطل است. اگر آب پاک بود و بدن به نجاست دیگر، غیر از موت، نجس بود، بازهم غسل باطل است. حتما باید اول تطهیر شود و بعد غسلش دهند. این به خاطر یک کلمه و آن قابلیة المحل است. برای اینکه با غسل، از نجاست موت، طاهر می شود. این، به قابلیت محل احتیاج دارد. قابلیت محلش به طهارت از سایر نجاسات است. اگر به سایر نجاسات آلوده است و ملوث و متنجس به آنهاست، قابلیت محل را برای تطهیر با غسل ندارد. طهارت به غسل، مرحله آخر است. هر وقت همه طهارت ها را داشت، با غسل، طهارت از موت هم پیدا می کند. فلهذا اگر کسی تصور کند، هنگام غسل که آب بر سرش می ریزیم، هم آن نجاستها پاک می شوند و هم غسلش می دهیم، این فایده ندارد؛ برای اینکه طهارت، قابلیت محل است. طهارت از سایر نجاسات باعث قابلیت [محل می شود]. قابلیت محل، در رتبه متقدمه است و نمی شود با خود غسل به وجود بیاید؛ چون در رتبه سابقه است. هر جریانی می خواهد اتفاق بیافتد، قابليت محل، از قبل باید حاصل شود. مثل شرط متقدم است. لهذا تطهیر از سایر نجاست مثل بول، غائط، خون و منی لازم است. اول همه اینها را باید پاک کنیم و بعد غسلش دهیم تا اینکه طهارت با غسل حاصل شود. غسل فقط سبب طهارت از موت و در مرحله آخر است.
سوال: اگر اغسال ثلاثه را تمام کرد و نجاست زائل شد، طاهر نمی شود؟
جواب: نه؛ باید ابتدا از همه نجاسات تطهیرش کند و سپس میت را غسل دهد تا از موت طاهر شود. غسل فقط سبب طهارت از موت است؛ برای اینکه طهارت از سایر جهات، از قبیل قابلیت محل است. قابلیت محل، رتبتا متقدم و در رتبه سابقه است.
سوال و جواب: آن که گفته ایم که احوط، تطهیر تمام بدن است و بعضی از علما هم فرموده اند، این احتیاطی است؛ اما نوشته ایم که دلیل درستی ندارد و فقط عضو به عضو است؛ مثلا سر و گردن جدا، جنب راست جدا و جنب چپ جداست. موقعی که می خواهیم اینها را غسل دهیم، باید پاک باشند.
سوال: یعنی احوط، فتوای حضرت عالی نیست؟
جواب: این احوط را علما فرموده اند و ما هم تامل داریم. فعلا باید بگوییم که احتیاط مستحبی است.
سوال: اگر احتیاطش را واجب ندانیم و مستحبی بدانیم، در عمل، مردم که میت را غسل می دهند، یک بار آب نمی ریزند بلکه چند بار آب می ریزند.
جواب: اگر در عمل چند بار آب بریزند، عیبی ندارد. اما اگر فقط غسل تنهاست و به اندازه خود غسل باشد، باید از قبل پاک باشد.
سوال: در غسل جنابت هم همین طور است که قبلش باید تطهیر باشد؟
جواب: بله؛ در غسل جنابت هم همین طور است. امایی که دارد این است که اگر غسل جنابت را طولانی کند که با اولش تطهیر عمل بیاید و با آخرش نیت غسل کند، اشکال ندارد. مثلا دستش را طولانی در آب بگذارد یا طولانی زیر لوله شیر آب بگیرد که در این صورت عیب ندارد با اولش نیت تطهیر کند و با آخرش نیت غسل کند. این امکان دارد.
سوال: از جمله سوالاتی که از ما می کنند این است که بعد از اینکه این میت را غسل دادند، از او بول یا منی خارج شد؛ آیا غسلش باطل است یا نه؟
جواب: غسل، باطل نمی شود. اگر منی هم خارج شد، باطل نمی شود. جنابت و غیره، مال احیائ هستند و برای میت اثری ندارد.
سوال: طبق این فرمایشی که شما فرمودید، هم در میت و هم در زنده ها، تحقق محرز بودن قابلیت، قبل از غسل، لازم است؟
جواب: کاملا درست است. در غسل جنابت هم همین طور است که اول باید پاک باشد و بعد غسل کند. منتهی گفته اند که اگر مثلا در حوض رفت و طولش داد، با اول ورودش پاک می شود و نمی تواند نیت غسل کند؛ اما در مرحله دوم می تواند [نیت غسل کند]. عیبی ندارد.
مثل هم بودن نحوه انجام غسل میت و نحوه انجام غسل جنابت
مسألة ۵۶۵. غسل المیت کغسل الجنابة، و الأحوط وجوبا أن لا یغسّل المیت ارتماسیاً مادام یمکن غسله ترتیبیاً. و الأحوط استحباباً في الترتیبي عدم إدخال العضو في الماء بل یصبّ الماء علیه.
یعنی [غسل باید به ترتیب] سر و گردن، جنب راست و جنب چپ باشد. احوط وجوبا این است که میت را ارتماسی غسل ندهند. در سایر اغسال، احیاء می توانند غسل ارتماسی کنند و اشکالی ندارد. اما احتیاط واجب این است که برای میت، غسل ارتماسی ندهند و غسلش، غسل ترتیبی باشد. یک دلیلش سیره عملیه مسلمین و مؤمنین از ایام سابق است که بر غسل ارتماسی در اموات نیست. دلیل دیگرش این است که همه روایاتی که در باب غسل میت داریم، ناظر به غسل ترتیبی اند. مثلا دارد صبّ علیه الماء و کذا که به غسل ترتیبی ناظرند. اطلاقی که شامل غسل ارتماسی شود، نداریم. حتی احتیاط استحبابی در غسل ترتیبی این است که آب را روی بدن میت بریزند؛ چون خیلی از روایات را داریم که می فرمایند یصُبُّ علیه الماء؛ نه اینکه مثلا ظرف بزرگی باشد و بدنش را در آن قرار دهند. این هم خلاف احتیاط است؛ منتهی استحبابی است.
اما اینکه گفتیم غسل میت، مثل غسل جنابت است دلیلش این است که همه اغسال مثل غسل جنابتند. غسل های حیض، نفاس، میت و همه غسل های دیگر، یک شکلند. غسل های استحبابی هم همین طور و مثل غسل جنابتند؛ یعنی [به ترتیب] سر و گردن، جنب راست و جنب چپ اند. حالا غسل میت هم همین طور است. مضافا به اینکه روایاتی داریم که غسل المیت کغسل الجنابة؛ یعنی غسل میت مثل غسل جنابت است. صاحب وسائل(ره) در باب سوم از ابواب غسل میت اینها را آورده است. راجع به کیفیت غسل میت در روایات داریم که مثل غسل جنابت است.
سوال: کسی مثل آقای خویی(ره) که طرفین را ملاک نمی دانند ؟
جواب: در غسل میت، به این قائل نیست. غسل میت، یقینا راست و چپ دارد. علتش این است که امکان ندارد و میت اختیاری ندارد و روی جایش افتاده است. چطور غسلش دهند. این باید سر دست راست و سر دست چپ [باشد]. سر و گردنش را که غسل می دهند، مسأله ای ندارد. بعدش او را سر دست چپ می خوابانند و جنب راست را غسل می دهند و بعد روی دست راست می خوابانند و جنب چپ را غسل می دهند. اما اگر میت را بر قفا بخوابانند، غسلش هیچ امکان ندارد.
بنابراین طریق غسل میت، در این منحصر است و خود به خود، همین ترتیب پیدا می شود که سر و گردن، جنب راست و جنب چپ باشد. در روایات هم همین طور وارد شده است. در غسل میت قائلند که مسلّم و اجماعی است در اینکه باید سه قسم شود؛ یعنی سر و گردن، جنب راست و جنب چپ، در غسل میت اجماعی است. در غسل جنابت این طور نیست. بحث کردیم.
سوال: یعنی دلیل ایشان فقط سیره می شود. دیگر روایات غسل المیت کغسل الجنابة شامل دلیل ایشان نمی شوند.
جواب: می گوید این، دلالت واضحی بر مطلب ندارد. مگر اینکه با ادله دیگری که داریم که صریحند و در بحث خودش، آنها را خواندیم، دیگر به این اعتنا نمی کنیم. دیگر دلالتش واضح نیست.
بحث را جای دیگر نبرید. اصل مطلب که این است که در غسل میت، ترتیب بین اقسام ثلاثه، یعنی سر و گردن، جنب راست و جنب چپ، مجمع علیه است.
کفایت غسل میت برای کسی که بمیرد و به گردنش غسل جنابت یا حیض باشد
مسألة ۵۶۶. من مات و علیه غسل الجنابة أو الحیض، یکفیه غُسل المیت و لا یجب عليه غُسل آخر.
اگر روزی شخصی مرد و جنب بود یا زنی حائض بود، برای او یک غسل کافی است که همان غسل میت باشد. غسل های دیگر که از قبل [بر گردنش] بوده‌اند، واجب نیستند و ساقط می شوند.
سوال: نیت همه را می کنند یا فقط نیت غسل میت را دارند؟
جواب: نه؛ غسل میت را نیت می کنند.
صاحب وسائل(ره) بابی دارد که معنونش کرده است به باب اجزاء غسل واحد از میت، اگر جنب یا حائض یا نفساء باشد. از روایات آن باب، صحیحه زراره است. این صحیحه، می فرماید:
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی نَجْرَانَ جَمِیعاً عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ ع مَیِّتٌ مَاتَ وَ هُوَ جُنُبٌ کَیْفَ یُغَسَّلُ وَ مَا یُجْزِیهِ مِنَ الْمَاءِ قَالَ یُغَسَّلُ غُسْلًا وَاحِداً یُجْزِی ذَلِکَ لِلْجَنَابَةِ وَ لِغُسْلِ الْمَیِّتِ لِأَنَّهُمَا حُرْمَتَانِ اجْتَمَعَتَا فِی حُرْمَةٍ وَاحِدَةٍ.[1]
این، مبحث تداخل در مسببات است. حرمتان اجتعمتا في حرمة واحدة؛ یعنی اینها حرمتها و احکامی متعددند که در یکی جمع می شوند و تداخل می کنند. پس همه اینها در غسل میت، تداخل می کنند. این از تداخل مسببات می شود.
سوال: فرموده بودید که احتیاط مستحب است که همه غسل ها را نیت کند. مثلا جنابتی اگر باشد.
جواب: در غسل میت چنین چیزی نداریم. همان غسل میت کافی است.
سوال: ملائکه حنظله را غسل دادند. شهید احتیاج به غسل ندارد.
جواب: احسنتم. آن، چیزی معنوی است. لکن از حیث احکام شرعیه، غسل میت کافی است. اگر شخصی جنب است یا زنی حائض یا نفساء باشد و بمیرد، برای او غسل میت کافی است و دیگر چیزی در کار نیست. آن تغسیل الملائکه درست است. بحث حنظله غسیل الملائکه بود که ملائکه او را روی بالهای خودشان بردند و وقتی به آسمان می بردند بین راه، او را از جنابتش غسل دادند. روایت این طور دارد. این چیزی معنوی و از خصائص حنظله است و الا همان غسل میت کافی است.
سوال: او شهید بود و غسل میت نداشت و فقط جنابت گردنش بود.
جواب: جنابت هم با موت ساقط می شود.
سوال: آنجا دلیل که آوردید، بحث ماهیت های متعدد اگر باشد، اینجا هم جاری است. اگر بفرمایید که آنجا یکی نیستند، اینجا هم می توانید بگویید که یک غسل کفایت می کند؛ حتی اگر بقیه را نیت نکند.
جواب: نه؛ لازم نیست نیت کند. همین غسل میت را که انجام دهند، کفایت می کند و بقیه ساقطند.
